جامعۀ پیشرفته و وارسته، با توجه به تعریف فرهنگ‌ها، ادیان و مکاتب مختلف خواهد بود؛ لذا تعریف وارستگی در هر جامعه بستگی به فرهنگ و آموزه‌هایی دارد که در آن جامعه حاکم است. و شاخصه‌های آن‌را دین و فرهنگ آن جامعه بیان می‌کند. بنابر معیار و تعریفی که دین اسلام از پیشرفت و وارستگی دارد، جامعه‌ای وارسته است که شهروندانش به آموزه‌ها، تعالیم و دستورات اخلاقی و اجتماعی اسلام پای‌بند باشند و آن رفتارها را در جامعۀ خود به اجرا در آورند.
از نگاه اسلام، زندگی اجتماعی و روابط افراد یک جامعه و وظایف یک شهروند در قبال مردم و جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند، دارای اصول و ضوابطی است که هر فرد مسلمان در مناسبات و رفتارهای اجتماعی خود ملزم به رعایت آنها است.

هر مردم و جامعه‌ای که این آموزه‌ها را سرلوحۀ برنامه‌های زندگی خویش قرار دادند، در آن اجتماع پیشرفت و وارستگی تحقق خواهد یافت.
برخی از مهم‌ترین شاخصه‌ها و نشانه‌های وجود پیشرفت در یک جامعه به صورت خلاصه می‌تواند اینها باشد:
1. توحید: پیشرفت‌‏هاى مادى و صنعتى فقط بخشى از زندگى انسان را تأمین مى‏‌كند و به تنهایى سعادت و خوش‏‌بختى نمى‌‏آورد و پاسخ‌گوى تمام خواسته‌‏هاى فطرى بشر نیست، بلكه باید به موازات این، پیشرفت در ابعاد معنوى، اخلاقى و انسانى نیز تكامل یابد و خلأهاى روحى و روانى را جبران نماید. بى‌ گمان سرچشمه حیات معنوى و همه امور دینى و اخلاقى پذیرش توحید و پرستش خداى یگانه است.
نیاز به معبود و احساس پرستش، یكى از ضروریات فطرى و صفات عمومى بشر است و از هیچ ملتى جدا نمى‌‏شود و هیچ حقیقتى به جاى آن نمى‌‏نشیند. قرآن یكى از مظاهر برجسته جامعه مطلوب را اعتقاد به توحید و دورى از شرک مى‌‏داند. هر پیامبرى كه از جانب خدا مبعوث شد، نخست توحید و یگانه ‏پرستى را مطرح ساخته، سپس دیگر مسائل اجتماعى و سیاسى را بیان كرده است: «...لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ امْناً یعْبُدُونَنى‏ وَ لا یشْرِكُونَ بى‏ شیئاً»؛[i] ترسشان را به آرامش و ایمنى مبدّل مى‌‏كند، آن‌چنان‏ كه تنها مرا مى‌‏پرستند و چیزى را شریک من نخواهند ساخت.
2. عدل و دادگسترى‏ و عدم تبعیض: رسول اكرم(ص) می‌فرماید: عدل در مسائل اجتماعى مانند سپر نگهبانى است كه افراد در پناه آن از تعدّى و تجاوز محفوظ خواهند ماند.[ii]
«وَ عَنِ النَّبِيِّ (ص) نَظَرَ إِلَى رَجُلٍ لَهُ ابْنَانِ فَقَبَّلَ أَحَدَهُمَا وَ تَرَكَ الْآخَرَ فَقَالَ النَّبِيُّ ص فَهَلَّا آسَيْتَ بَيْنَهُمَا»؟؛[iii] پدرى با دو فرزند خود شرف‌یاب محضر رسول اكرم بود. یكى از فرزندان را بوسید و به فرزند دیگر اعتنا نكرد. پیامبر كه این رفتار نادرست را مشاهده كرد! به او فرمود؛ چرا با فرزندان خود به طور مساوى رفتار نمی‌كنى؟ و فرمود: «اعْدِلُوا بَيْنَ أَوْلَادِكُمْ كَمَا تُحِبُّونَ أَنْ يَعْدِلُوا بَيْنَكُمْ فِي الْبِرِّ وَ اللُّطْفِ»؛‏[iv] میان فرزندان‌تان به عدالت رفتار کنید، چنان‌که دوست دارید در مورد شما به عدالت رفتار شود در خوبی‌ها و لطف.
3. اتّحاد و همبستگی: وحدت نظرى و عملى و هماهنگى عناصر مؤثر جامعه از نشانه‏‌هاى روشن پیشرفت و تمدن است. در جامعه‌‏اى كه تكریم، حُرمت و ارزش‌ یابى افراد براساس جنسیت، تابعیت، رنگ و زبان مبتنى گردد، پایه‌ هاى پیشرفت مستحكم نمى‌‏شود و كاروان تمدن به پیش نمى‌رود. اما در سایه انسجام و همبستگى، سنّت‌‏ها و نظرها به هم مى‌‏آمیزد، بر كمالات و امتیازات اقوام و افراد جامعه افزوده مى‌‏شود، كمبودها و نقص‌‏هاى اجتماعى تأمین مى‌‏گردد، اندیشه‌‏ها و فرهنگ‌‏ها با هم آشتى مى‌‏پذیرد، تعاون و همیارى جان مى‌‏گیرد، بازار و بازرگانى رونق مى‌‏یابد و اركان حكومت و پایه‌‏هاى دولت تقویت مى‌‏شود.
4. آزادی: آزادى از مظاهر بارز پیشرفت است؛ جامعه‌‏اى كه بر پایه آزادى اندیشه استوار باشد، در افق روشنى از تمدن انسانى قرار مى‌‏گیرد.
5. علم و دانش: آشنایى با علوم و فنون از دیگر مظاهر تمدن، و جهل و ناآگاهى و نداشتن شناخت كافى نسبت به علم و صنعت از نشانه‌‏هاى عقب ماندگى و سقوط است. جامعه‌‏اى پیشتاز است كه بهره‏‌اى از معارف بشرى را دریابد و گامى فراسوى علم و معرفت بردارد، و گرنه در پیچ و خم حیات، همچنان حیرت زده مى‌‏ماند و ره به جایى نمى‌‌برد.
6. امنیت: مقوله امنیت در واقع عنصر محوری برای جامعه است؛ یعنی جامعه در بستر امنیت شکوفا خواهد شد؛ چرا كه رشد و تعالى همه جانبه تعلیم و تربیت و دیگر ابعاد زندگى مادى و معنوى در سایه امنیت و آسایش امكان پذیر است و تلاش و تكاپوى افراد در گهواره امنیت جهت و جریان مى‏‌یابد.
حضرت ابراهیم (ع) از جمله ویژگى‌‏هاى خانه خدا را مأمن بودن آن معرفى مى‌‏نماید و از خدا مى‌‏خواهد تا آن را براى زایران خانه‌‏اش ایمن گرداند.[v]
پس جامعه‌‏اى كه از نعمت امنیت بى‌‏بهره است نشان مى‌‏دهد كه هنوز با پیشرفت شایسته و تمدن انسانى فاصله دارد.
برای آگاهی بیشتر، در مورد معیارها و شاخصه‌ها برای پیشرفت و وارستگی جامعه که وابسته به رفتارهای شهروندان می‌باشد، پاسخ 332 (ویژگی های شهروند مسلمان) را مطالعه کنید.
همچنین نقش مدیران و شاخصه‌‌های مدیریتی آنها در رسیدن به رشد و پیشرفت كشور نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. ابعاد پیشرفت و وارستگی جامعه را می‌‌توان از زاویه تأثیر شاخصه‌‌های شخصیتی مدیران و نیز نوع مدیریت آنها بررسی كرد.

[i]. نور، 55.
[ii]. مجلسی، بحارالانوار، ج 101، ص 92، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404ق.
[iii]. احسائی، ابن ابی جمهور، ج 1، ص 293، سید الشهداء، قم، 1405ق.
[iv]. بحار الانوار، ج 101، ص 92.
[v] بقره، 125.