در نظر اهل منطق و فلسفه، مفهوم کلی اقسام متعددی دارد، و در یک تقسیم‌بندی و به یک لحاظ بر سه قسم است:
- کلی منطقی که همان مفهوم کلی است؛ یعنی هر مفهومی که بر مصادیق متعددی صدق می‌کند.
- کلی طبیعی؛ یعنی نفس طبیعت؛ مانند ذات و ماهیت انسان که آن‌را طبیعت کلیه نیز می‌گویند.
- کلی عقلی، منظور از آن، این است که آن طبیعت را با وصف کلیت در نظر بگیریم، مثلاً بگوییم: انسان کلی.[1]
از سوی دیگر معقولات، یعنی معانی کلیه؛ در نظر آنان به دو قسم اوٌلی و دومی تقسیم می‌شوند. معقولات اولی آن مفاهیم کلیه‌‌ای هستند که ذهن در برخورد با عالم خارج به دست می‌آورد. مثل مفهوم انسان(مفاهیم حقیقی) در مقابل، معقولات ثانی، مفاهیم کلیه‌‌ای هستند که از تحلیل عقلی «معقولات اولی» به دست می‌آیند. (اعتباریات نفس الامری). معقولات ثانی به نوبه‌ی خود، به دو نوع فلسفی و منطقی تقسیم می‌گردند. اگر در معقولات ثانی نظر عقل به حیثیت خارجی مفهوم باشد، معقول ثانی را فلسفی گویند، و اگر متوجه وجهه‌ی ذهنی آن باشد آن‌را منطقی نامند.[2]
به بیان دیگر، معقول اصطلاحی فلسفى است؛ یعنى آنچه به ذهن آید، در مقابل محسوس؛ یعنى آنچه به حس آید. کلمه‌ی معقول، گاهی بر صور عقلیه اطلاق می‌شود و گاه بر امورى که در خارج، وجودى ندارند و گاه بر امورى که محسوس نیستند و مجردند که در این صورت مراد از معقول عقل است.
در بحث ما منظور از معقول همان است که ابتدا بیان شد؛ یعنی آنچه به ذهن آید که معادل کلمه‌ی مفهوم است. و به سه دسته تقسیم می‌شود:[3]
- معقولات اولی،
- معقولات ثانیه‌ی فلسفی،
- معقولات ثانیه‌ی منطقی.
معقول اولى عبارت است از: تصور ابتدایی از آنچه مصداق خارجى داشته باشد؛ مانند تصور انسان و حیوان که موجود در خارج هستند. به عبارت دیگر، معقولات اولى تصورات اوّلیه‌ی اشیاءاند؛ این تصورات هر چند در ذهن است ولی منشأ انتزاع آن در خارج است.[4]
معقولات ثانیه کلیاتی هستند که از امور ذهنى و معقولات اولی انتزاع شدهاند و منشأ آنها همان ذهن است.[5]
به عبارت دیگر، معقولات ثانیه، مفاهیمی هستند که تنها با عروض بر مفهوم دیگر قابل تعقل هستند، و وجودشان فقط در ذهن است. حال اگر ظرف عروض مفهوم و اتصاف معروض به عارض هر دو ذهن باشد، معقول ثانیه منطقی است. مثل: مفهوم نوع؛ چراکه نوع در خارج نه تعقل می‌شود، و نه تحقق می‌یابد، ولی اگر عروض در ذهن و اتصاف در خارج باشد، معقول ثانیه فلسفی است. مثل: مفهوم علیت؛ چراکه مفهوم علیت در ذهن ساخته شد، ولی در خارج متحقق است.[6]
در نتیجه با توجه به مباحث یاد شده، کلی طبیعی، معقول اولی فلسفی است، و کلی منطقی و عقلی، معقول ثانی منطقی است.
[1]. ر. ک: حیدری، سید رائد، المقرر فی توضیح منطق المظفر، ج 1، ص 258 به بعد، قم، منشورات ذوی القربی، 1422ق؛ فیض کاشانى، محسن، اصول المعارف، ص 201، قم، دفتر تبلیغات اسلامى، چاپ سوم، 1375ش. ر. ک: «طبیعت کلیه»، 45516.
.[2] هادوی تهرانی، مهدی، گنجینه خرد، ج 1، ص 270و 295، مبادی منطق، تهران، الزهرا، چاپ اول، 1369ش. ر. ک: «موضوع علم منطق»، 643.
[3]. سجادى، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، ج 3 ، ص 1850، تهران، دانشگاه تهران، چاپ سوم، 1373ش.
[4]. همان.
[5]. همان؛ محقق سبزوارى، شرح المنظومة، تعلیق، حسن‌زاده آملی، حسن، تقدیم و تحقیق، طالبی، مسعود، ج 2، ص 166، تهران، نشر ناب، چاپ اول، 1413ق.
[6]. مجمع البحوث الاسلامیة، شرح المصطلحات الفلسفیة، ص 376، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، چاپ اول، 1414ق. ر. ک: «جنس و فصل معقولات ثانیه»، 5082.