بر اساس گزارش منابع فراوان تاریخی، یکی از افراد خاندان بنی‌هاشم که توانست روز عاشورا در راه مکتب امام حسین(ع) و در رکاب حضرتشان به فیض شهادت برسد، و نام خود را در میان شهدای کربلا ثبت نماید، ابوالهیاج، عبدالله(علی)[1] بن ابی‌سفیان بن حارث بن عبدالمطلب قرشی هاشمی است.[2] نام مادر وی فقمه بنت همام بن ارقم،[3] و یا جمانه بنت ابی‌طالب بود.[4] بر اساس برخی گزارش‌ها، وی شوهر رمله دختر امام علی(ع) بود و از این جهت داماد آن‌حضرت به شمار می‌آمد.[5] البته وی با ام سعد دختر عروة بن مسعود ثقفی هم ازدواج کرده بود.[6]
ابوالهیاج بعد از فتح مکه اسلام آورد،[7] و از اصحاب رسول خدا(ص) بود که آن‌حضرت را از نزدیک زیارت کرد[8] و این حدیث را بدون واسطه از پیامبر نقل نمود: «لا یقدّس اللَّه أمة لا یأخذ ضعیفها من قویها»؛[9] خداوند جامعه‌ای را دوست ندارد که در آن، حق ضعیفان از قدرت‌مندان گرفته نمی‌شود.
اما برخی معتقدند که وی رسول خدا(ص) را از نزدیک ندیده و مستقیما از حضرتشان حدیثی نشنیده است.[10]
پس از رحلت رسول خدا، وی از جمله هواداران و شیعیان امام علی(ع) به شمار آمده[11] و از ایشان روایت نقل می‌کرد.[12] وی دارای طبع شعر بود[13] و اشعاری را در دفاع از جانشینی امام علی(ع) سرود؛ مانند:
«و منا علی ذاک صاحب خیبر و صاحب بدر یوم سالت کتائبه
وصی النبی المصطفی و ابن عمه فمن ذا یدانیه، و من ذا یقاربه»؛[14]
علی از ما است، همان جنگ‌آور خیبر و بدر، روزی که سپاه پیامبر روانه جنگ شد. او وصی پیامبر مصطفی(ص) و عموزاده او است، پس چه کسی می‌تواند هم‌‌رتبه‌ی باشد و با او مقایسه شود.
«و کان ولی الأمر بعد محمد علی و فی کل المواطن صاحبه
وصی رسول الله حقا و جاره و أول من صلی و من لان جانبه»؛[15]
ولیّ امور بعد از پیامبر(ص)، علی بن ابی‌طالب(ع) بود و در هر جایگاه یاور پیامبر بود. وصی حقیقی رسول خدا(ص) و همسایه‌ی او بود و او اول کسی بود که نماز خواند و (در برابر پیامبر) متواضع بود.
وی هنگام وفات رسول خدا(ص) در مدینه حضور نداشت، اما هنگامی که متوجه شد مردم با ابوبکر بیعت کردند، به مسجد النبی(ص) رفت و در دفاع از امام علی(ع) این‌گونه سرود:
«ما کنت أحسب أن الأمر منتقل عن هاشم ثم منها عن أبی الحسن
أ لیس أول من صلی لقبلتهم و أعرف الناس بالآثار و السنن
و آخر الناس عهدا بالنبی و من جبریل عون له بالغسل و الکفن
من فیه ما فیهم لا یمترون به و لیس فی القوم ما فیه من الحسن
فما الذی ردکم عنه فنعلمه ها إن بیعتکم من أول الفتن»؛[16]
گمان نمی‌کردم که حکومت در مرحله‌ی اول از بنی‌هاشم و در مرحله‌ی بعد از آن، از امیرالمؤمنین(ع) غصب شود! آیا علی(ع) اولین کسی نیست که به قبله‌ی مسلمانان نماز گزارد و داناترین مردم به آثار و سنت نیست؟! و آخرین کسی که با پیامبر وداع کرد! و همان فردی که جبرئیل در غسل و کفن پیامبر(ص) یاورش بود؟! او کسی است که هر آنچه دیگران داشتند (از فضایل و کمالات) او به تنهایی همه‌ی آنها را دارد، و خود آنان نیز در این باره شک و تردیدی نداشتند، و علاوه بر آن، او فضائلی داشت که در دیگران نبود. (با این همه برتری‌ها) چه چیزی شما را (از بیعتش) باز داشت؟! (آن‌را بگویید) تا ما هم بدانیم! آگاه باشید که این بیعت شما (با جز او)، سرآغاز فتنه‌ها است.
گفتنی است؛ با آن‌که برخی کتاب‌های معتبر، نام ابوالهیاج را در زمره‌ی شهدای کربلا آورده‌اند؛ اما در زیارت‌نامه‌های مرتبط با شهدا، نامی از ایشان مشاهده نمی‌شود.
[1]. صالحی دمشقی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج 11، ص 136، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1414ق؛ محب الدین طبری، أحمد بن عبد الله، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی(ع)، ص 243، قاهره، مکتبة القدسی، 1356ق.
[2]. ابن عساکر، ابو القاسم علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ج 29، ص 75، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛ ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق، عطا، محمد عبد القادر، طبقة خامسة من الصحابة، ج 1، ص 477، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1410ق؛ شیخ مفید، الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، محقق، مصحح، میرشریفی، علی، ص 480، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق؛ دیار بکری، شیخ حسین، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس النفیس، ج 1، ص 161.
[3]. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق، عبد الموجود، عادل احمد، معوض، علی محمد، ج 4، ص 102، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.
[4]. همان، ج 8، ص 63.
[5]. ابن حبیب، محمد بن حبیب، المحبر، محقق، شتیتر، ایلزه لیختن، ص 56، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، چاپ اول، بی‌تا.
[6]. تاریخ الخمیس، ج 2، ص 285.
[7]. ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی(ع)، ص 243.
[8]. تاریخ الخمیس، ج 1، ص 161.
[9]. الاصابة، ج 4، ص 101.
[10]. همان، ص 102.
[11]. الجمل، ص 480.
[12]. تاریخ مدینة دمشق، ج 29، ص 72.
[13]. الاصابة، ج 4، ص 101.
[14]. ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة، محقق، مصحح، ابراهیم، محمد ابوالفضل، ج 1، ص 143، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، 1404ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 38، ص 20، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
[15]. شیخ مفید، الفصول المختارة، محقق، مصحح، میر شریفی، علی، ص 269، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.
[16]. الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، ص 118.