عمر بن علی بن ابی‌طالب، با کنیه‌ی ابوالقاسم،[1] و ابوحفص،[2] معروف به عمر اکبر[3] و یا عمر اطرف[4] یکی از فرزندان امیرالمؤمنین(ع) بود.
گفته شده است که وی آخرین فرزند امام علی(ع) از مادری به نام صهباء و از قبیله‌ی بنی تغلب بود که حضرتشان او را از خالد بن ولید خریده بود.[5]
گزارشی نیز وجود دارد که نام مادر او أم حبیب بنت ربیعه بوده و عُمَر با خواهرش رقیه بنت علی(ع) دو قلو بودند.[6]
همسر و فرزندان
وی با اسماء دختر عقیل بن ابی‌طالب ازدواج کرد،[7] و چند فرزند نیز به نام عبدالله،[8] احمد،[9] علی،[10] محمد،[11] یحیی،[12] عبیدالله،[13] أم موسی[14] داشت که نسل او تنها از طریق فرزندش محمد ادامه یافت.[15]
نقل روایت
وی از پدرشان امام علی(ع) روایت نقل کرده است.[16] فرزندانش(علی، عبیداللَّه، محمد)، و أبوزرعة عمرو بن جابر حضرمی نیز از وی روایت نقل کردند.[17]
حضور در کربلا
در مورد حضور و شهادت عُمَر بن علی در کربلا و یا زنده‌ماندن او گزارش‌های گوناگونی وجود دارد که در ذیل به نقل برخی از آنها می‌پردازیم:
- شماری از تاریخ‌نویسان او را یکی از شهدای کربلا دانسته و معتقدند وی بعد از شهادت برادرش ابوبکر بن علی(ع) و قبل از برادر دیگرش عثمان بن علی(ع) به میدان رفت و اشعاری حماسی مانند این ابیات را می‌خواند:
«أضربکم و لا أری فیکم زحر ذاک الشقی بالنبی قد کفر
یا زحر یا زحر تدان من عمر لعلک الیوم تبوء بسقر
شرّ مکان فی حریق و سعر فإنّک الجاحد یا شر البشر»؛
شمشیر می‌زنم در میان شما زحر )قاتل برادرم) را نمی‌بینم. همان سنگ‌دل که به پیامبر کافر شد. ای زحر! ای زحر! به عمر نزدیک شو! باشد که امروز در دوزخ جای گیری! دوزخ بدترین مکان است در سوزش و افروختگی؛ چراکه تو ای بدترین انسان‌ها از انکار کنندگانی!
سپس قاتل برادرش ابوبکر را یافت و به سوی او حمله‌ور شده، او را کشت و نبرد سختی نمود تا به شهادت رسید.[18]
- گزارشی نیز وجود دارد که او در کربلا حضور داشته و در جریان نبرد، این اشعار را می‌خواند:
«خَلُّوا عُدَاةَ اللَّهِ خَلُّوا مِنْ عُمَرَ خَلُّوا عَنِ اللَّیثِ الْهَصُورِ الْمُکفْهَرِ
یضْرِبُکمْ بِسَیفِهِ وَ لَا یفِرُّ یا زَجْرُ یا زَجْرُ تُدَانُ مِنْ عُمَر»؛
ای دشمنان خدا از پیش روی عمر بگریزید! بگریزید از شیر خشمگین ترشروی! به شما شمشیر می‌زند و نمی‌گریزد. ای زجر! ای زجر! به عمر نزدیک شو! ...
سپس توانست قاتل برادرش را یافته و او را بکشد، اما بعد از آن از صحنه نبرد دور شد (در این گزارش، سخنی از شهادت ایشان وجود ندارد).[19]
- برخی دیگر بر این باورند که وی مدت‌ها بعد از عاشورا زنده بود و آخرین فرزند امام علی(ع) بود که در قید حیات بوده و در نهایت در سن 75 و یا 77،[20] و یا 85 سالگی[21] از دنیا رفت. وی در حکومت عبدالملک بن مروان با امام سجاد(ع)[22] و حسن مثنی[23] درباره‌ی سرپرستی صدقات رسول خدا(ص) و امام علی(ع) گفتگوهایی داشت.
- گزارش‌های دیگری حاکی از حضور وی در سپاه مصعب بن زبیر و کشته شدن و دفن وی در منطقه مسکن دارد که البته برخی ادعا کرده‌اند که امام علی(ع) فرزند دیگری به نام «عُمَر اصغر» داشت و او بود که همراه مصعب کشته شد. به هر حال، در صحت هر دو گزارش اخیر شک و تردید شده است.[24]
- در مقابل، برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که وی در سپاه مختار بود و در نبردهای او به شهادت رسید.[25]
در پایان باید گفت که زندگی این فرزند امام علی(ع) نیاز به تحقیق و بررسی بیشتری دارد.
[1]. ابن صوفی نسابه، المجدی فی أنساب الطالبیین، ص 197، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، 1422ق.
[2]. همان.
[3]. ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق، عطا، محمد عبد القادر، ج 3، ص 14، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1410ق.
[4]. میرداماد، محمد باقربن محمد، التعلیقة علی أصول الکافی، محقق، مصحح، رجائی، مهدی، ص 61، قم، الخیام، چاپ اول، 1403ق؛ واسطی زبیدی، محب الدین سید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق، مصحح، شیری، علی، ج 7، ص 65، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول، 1414ق.
[5]. مصعب بن عبد الله، کتاب نسب قریش، مصحح، لوی- پرووانسال، اواریست، ص 42، مصر، دار المعارف، چاپ چهارم، 1999م.
[6]. شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 1، ص 354، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.
[7]. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ج 2، ص 70، ریاض، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1417ق.
[8]. برقی، ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد، محاسن، محقق، مصحح، محدث، جلال الدین، ج 2، ص 570، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق.
[9]. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد(ص)، محقق، مصحح، کوچه باغی، محسن بن عباسعلی، ج 1، ص 3، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، 1404ق.
[10]. همان، ص 50.
[11]. کوفی، فرات بن ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی، محقق، مصحح، کاظم، محمد، ص 404، تهران، مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی، چاپ اول، 1410ق.
[12]. شیخ صدوق، محمد بن علی، توحید، محقق، مصحح، حسینی، هاشم، ص 34، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1398ق.
[13]. حسکانی، عبید الله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق، محمودی، محمد باقر، ج 1، ص 226، تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1411ق.
[14]. الطبقات الکبری، ج 5، ص 249.
[15]. ابن حزم اندلسی، ابو محمد علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، ص 66، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اوّل، 1418ق.
[16]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الابواب(رجال طوسی)، محقق، مصحح، قیومی اصفهانی، جواد، ص 70، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1427ق.
[17]. ذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد، تاریخ الاسلام و وَفیات المشاهیر و الأعلام، محقق، معروف، بشار عوّاد، ج 5، ص 197، دار الغرب الإسلامی، چاپ اول، 2003م.
[18]. خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین(ع)، ج 2، ص 33، قم، انوار الهدی، چاپ دوم، 1423ق.
[19]. ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب)ع(، ج 4، ص 107، قم، علامه، چاپ اول، 1379ق.
[20]. المجدی فی أنساب الطالبیین، ص 197.
[21]. طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، تحقیق، ابراهیم، محمد أبو الفضل، ج 5، ص 154، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، 1387ق.
[22]. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 150.
[23]. المجدی فی أنساب الطالبیین، ص 198.
[24]. همان.
[25]. تاریخ الاسلام و وَفیات المشاهیر و الأعلام، ج 5، ص 197.