سوره‌ی حمد از مهم‌ترین سوره‌های قرآن کریم است.[1] ضمن آن‌که برخی مفسران، آن‌را مصداق آیه‌ی «سبعا من المثانی» می‌دانند و «مثانی» را نیز به معنای دوبار نازل‌شدن گرفته‌اند؛ و از همین‌رو معتقدند که سوره‌ی حمد دوبار نازل شده است.[2]

استدلال دیگری که در مورد دوبار نازل‌شدن سوره‌ی حمد مطرح می‌شود، آن است که به نظر بسیاری از مفسران، سوره‌ی حمد، سوره‌ای است که در مدینه نازل شده بود؛ اما با توجه به این‌که نماز از ابتدای اسلام واجب بود و یکی از ارکان نماز نیز سوره‌ی حمد است؛ بنابراین می‌بایست سوره‌ی حمد دوبار نازل شده باشد. یکی در ابتدای بعثت و در مکه و دیگری در مدینه.[3]

برخی نیز معتقدند به دلیل اهمیت این سوره و عظمت محتوایش دو بار بر پیامبر(ص) نازل گردید.[4]

اما برخی دیگر از مفسران دوبار نازل‌شدن سوره حمد را  یقینی نمی‌دانند؛ زیرا:

1. این‌که سوره‌ی حمد، مصداق قطعی آیه‌ی «سبعا من المثانی» باشد، موضوعی قطعی نیست.
2. علاوه بر آن، مشخص نیست که مقصود از «مثانی» در آیه، دوبار نازل‌شدن باشد.[5]
3. نزول سوره‌ی حمد در مدینه مسلم و یقینی نیست.[6]

در هر صورت به نظر می‌رسد که دوبار نازل‌شدن این سوره تنها در حد یک احتمال مطرح بوده و به صورت قطعی نمی‌توان آن‌را پذیرفت.[7]

[1]. ر. ک: «اسامی سوره حمد»، 53821.

[2]. ر. ک: «فلسفه نام‌گذاری سوره حمد به سبع مثانی»، 1910.

[3]. ر. ک: فخرالدین رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 19، ص 159، بیروت، دار احیاء التراث العربى، چاپ سوم، 1420 ق؛ میبدى، رشید الدین، کشف الأسرار و عدة الأبرار، ج 5، ص 337، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم، 1371ش.

[4]. ر. ک: طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، ج 6، ص 530، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 5؛ ج 11، ص 129، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.

[5]. ر. ک: «فلسفه نام‌گذاری سوره حمد به سبع مثانی»، 1910.

[6]. ر. ک: جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، ج 1، ص 266- 268، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ سوم، 1381ش.

[7]. «و ذهب بعض: إلى أنها نزلت مرتین، مرة فی مکة، و اخرى فی المدینة تعظیما لشأنها، و هذا القول محتمل فی نفسه و إن لم یثبت بدلیل». خوئى، سید ابوالقاسم، البیان فى تفسیر القرآن، ص 421، قم، مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی‏، بی‌تا.