چند معنای مختلف برای واژه «استدراج» بیان شده است:
- در لغت به معناى تقرب و ارتقاء از درجهاى به درجه‌ی بالاتر آمده است.
- در سخنان متکلمان و متشرعان به معناى امر خارق العاده است که از سوی کافر مدعى، موافق با آنچه ادعا کرده است، صادر شود.
- استدراج به معنای ارائه تدریجی یک حقیقت است؛ زیرا ارائه یک حقیقت به صورت دفعی در مواردی می‌تواند خشم و غضب مخاطب را برانگیزاند.[1]
- و خلاصه این‌که استدراج، دادن نعمت پس از نعمت به مشرکان است تا درجه درجه پایین بیایند و به ورطه هلاکت نزدیک شوند.[2]
از این اصطلاح در قرآن نیز یاد شده است آن‌جا که می‌فرماید: «وَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُون»؛[3] و آنها که آیات ما را تکذیب کردند، به تدریج از جایى که نمی‌دانند، گرفتار مجازاتشان خواهیم کرد.
از آیات دیگر قرآن و نیز از احادیث استفاده میشود که خداوند گناه‌کاران و طغیانگران را بر اساس سنت خویش، فورا گرفتار مجازات نمیکند، بلکه درهاى نعمت را به روى آنها می‌گشاید، هر چه بیشتر در مسیر طغیان گام برمیدارند، نعمت خود را بیشتر میکند، و این از دو حال خارج نیست، یا این نعمت‌ها باعث تنبه و بیداریشان میشود، که در این حال برنامه هدایت الهى عملى شده، و یا این‌که بر غرور و بی‌خبریشان می‌افزاید که در این صورت مجازاتشان به هنگام رسیدن به آخرین مرحله، دردناک‌تر است؛ زیرا به هنگامى که غرق انواع ناز و نعمت‌ها میشوند خداوند همه را از آنها می‌گیرد و طومار زندگانى آنها را در هم میپیچد و این‌گونه مجازات بسیار سختتر است.[4]
[1]. ر. ک: سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، ج 1، ص 166، تهران، کومش، چاپ سوم، 1373ش.
[2]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 8، ص 346، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.
[3]. اعراف، 182.
[4]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 7، ص 33- 34، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1374ش؛ ر. ک: «مهلت دادن در زندگی از موارد آزمایش الهی»، 40144؛ «صبر و شکر هنگام بلا و گرفتاری»، 61853.