مشتقاتی از ریشه «قصر» در اوزان و ابواب گوناگون در قرآن مورد استفاده قرار گرفته است که با وجود نوعی تشابه معنوی در میان آنها؛ اما به تناسب هر موضوع، دارای معنای مستقل و متفاوتی است. در این‌جا به چند مورد از آن اشاره می‌شود:
- «قصر» در لغت به معنای کوتاه، ضد دراز و طولانی است.[1] این معنا در چند آیه از قرآن در مورد اعمال عبادی و غیر عبادی آمده است؛ مانند:«مُحَلِّقِینَ رُؤُسَکُمْ وَ مُقَصِّرِینَ»؛[2] (در حالی که سرهای خود را تراشیده و موى خود را کوتاه کرده اید). ریشه «قصر» در این آیه -که در قالب باب تفعیل آمده است- به «تقصیر» که یکی از مناسک حجّ است، اشاره می‌کند.
همین ریشه -در قالب ثلاثی مجرد- در قرآن و در مورد چگونگی نماز مسافر مورد استفاده قرار گرفته است:
«وَ إِذا ضَرَبْتُمْ فِی الْأَرْضِ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلاةِ»؛[3] (و به هنگام سفر گناهى بر شما نیست که نمازتان را کوتاه کنید).
در همین معنای «کوتاهی» و در موضوعی غیر از عبادات می‌توان به این آیه اشاره کرد:
«وَ إِخْوانُهُمْ یَمُدُّونَهُمْ فِی الغَیِّ ثُمَّ لا یُقْصِرُونَ».[4] (و برادرانشان آنها را به گمراهی میکشند و هیچ کوتاهی نمی‌کنند).
- قصر به معناى پوشیده و دور از نگاه دیگران نیز به کار می‌رود:
«حُورٌ مَقْصُوراتٌ فِی الْخِیامِ»؛[5] (حوریانى که در خیمه هاى بهشتى مستورند).
- قصر به معناى خانه و کاخ: «وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ».[6]
«... تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِها قُصُوراً وَ تَنْحِتُونَ الْجِبالَ بُیُوتاً...»؛[7](... تا در دشت هایش، کاخ‌ها براى خود بنا کنید و در کوهها، براى خود خانهها بسازید ...).
شاید قصر به معنای کاخ و خانه مستحکم نیز از لحاظ معنا با معنای پوشیدگی مشابه باشد؛ زیرا به صورت معمول، آنچه در درون کاخ‌ها وجود دارد، پوشیده‌تر از آن چیزهایی است که درون خانه‌های معمولی قرار دارد.
[1]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 672، دمشق، بیروت، دارالقلم، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق؛ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 5، ص 95، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
[2]. فتح، 27.
[3]. نساء، 101.
[4]. اعراف، 202.
[5]. الرحمن، 72.
[6]. حج، 45؛ ر. ک: «بئر معطله».
[7]. اعراف، 74.