قرآن کریم در سوره طور به حال و هوای بهشت و نعمت‌هایی که بهشتیان از آنها برخوردارند می‌پردازد، و در همین راستا در یکی از آیاتش می‌فرماید:
«یَتَنازَعُونَ فِیها کَأْساً لا لَغْوٌ فِیها وَ لا تَأْثِیمٌ»؛[1] بهشتیان در آن‌جا جام‌هاى پر از شراب را از دست یکدیگر می‌گیرند. شرابی که نه بیهودهگویی را به دنبال دارد و نه گناه را.
در بررسی واژه «تنازع» باید گفت؛ این واژه از ریشه «ن ز ع» گرفته شد که در اصل به معنای کندن چیزی از یک مکان است: «نزع الشّىء من مکانه: قلعه».
مخاصمه و مجادله را نیز از آن جهت نزاع و تنازع می‌گویند که طرفین یکدیگر را جذب و قلع می‌کنند.[2]
در قرآن «نزع» به معنای «خارج کردن دست از گریبان» نیز مورد استفاده قرار گرفته است:
«وَ نَزَعَ یَدَهُ فَإِذا هِیَ بَیْضاءُ لِلنَّاظِرِینَ»؛[3] موسی دستش را از گریبان بیرون آورد، ناگهان همه دیدند که دست او سفید و درخشنده شد!
به هر حال، تنازع در آیه مورد پرسش، به معنای تعارف، تبادل و رد و بدل کردن است، نه به معنای نزاع و درگیری؛ چرا که نزاع و درگیری لازمه‌ی عالم مادی و محدودیت امور مادی و دنیوی است. و عالم آخرت و امور مربوط به آن‌جا، همه روحانی و غیر مادی بوده، و از وسعت برخوردار است. در آن‌جا محدودیت و تزاحم وجود ندارد، از این جهت در آن‌جا تخاصم و نزاع معنا نخواهد داشت، و بهشتیان نسبت به یکدیگر هیچ غل و غشی در دل ندارند.[4]
بر این اساس، «تنازع در کأس» به معناى تعارف نمودن و رد و بدل کردن جام‌های پر از شراب طهور است.
«کأس» به معناى کاسه و ظرفی است که در آن شراب باشد، و به ظرف خالی کأس نمی‌گویند.[5]
منظور از «لغو» که در آیه اعلام شده است از آثار شراب بهشتی نیست؛ بلکه سخنان لغو و هذیان‌گونه‌ای است که از شراب‌خواران دنیا سر میزند. و «تأثیم» یعنی شخصى را گناه‌کار کردن که این نیز از آثار شراب‌هاى دنیا است که شرابخوار را به سوی گناه می‌کشاند. این‌که خدا فرمود: در آن کاسه‌ها لغو و تأثیم نیست"، شاهد بر این است که منظور از کأس، همان جام شراب است؛ اما شرابى که آثار زشت شراب دنیا را ندارد.[6]
از آن‌جا که «تنازع» به معناى «تجاذب» و «به سوی خود کشیدن» نیز استفاده می‌شود؛ بعضى از مفسران گفته‌‌اند: این آیه اشاره به آن دارد که بهشتیان از باب شوخى و مزاح و افزایش سرور و نشاط، جام‌هاى شراب طهور را از دست یکدیگر می‌کشند و می‌نوشند،[7] نه آن‌که بخواهند با یکدیگر درگیر شوند؛ زیرا می‌دانیم درگیری بدون دلیل دو مؤمن در این دنیا نیز ناپسند و گناه است، چه رسد در بهشت و آن هم برای رسیدن به شراب طهور که به تصریح قرآن در همین آیه مورد نظر، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌هایش آن است که جریان مصرف آن آغشته با گناه نیست!
در هر حال و همان‌گونه که لغت‌شناسان گفته‌‌اند: تنازع هر گاه در موردى مانند «کأس» به کار می‌رود به معناى گرفتن از یکدیگر است، نه درگیری و کشمکش.[8]
و شاید مقصود از آن جام شراب، شراب مهر و محبّت الهى باشد که پرهیزکاران از یکدیگر می‌ربایند، یعنی در این مقام، هر یک تلاش می‌کند تا بر دیگرى سبقت گیرد.
و شاید «سابقون» که در سوره واقعه از برترین مؤمنان به شمار آمده‌اند: «السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ، أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ»،[9] همین پرهیزکاران باشند که در هر عمل خیرى بر دیگرى سبقت می‌گیرند.[10]
[1]. طور، 23.
[2]. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج 7، ص 43، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1371ش.
[3]. اعراف، 108.
[4]. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 12، ص 80، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.
[5]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، تهرانی، آقا بزرگ، محقق، قصیر عاملی، احمد، ج 9، ص 409، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا؛ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 729، دمشق، بیروت، دارالقلم، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق.
[6]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 19، ص 14، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.
[7]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، عطیة، علی عبدالباری، ج 14، ص 35، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.
[8]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 8، ص 351، بیروت، چاپ سوم، 1414ق.
[9]. واقعه، 10، 11.
[10]. ر. ک: بانوی اصفهانی، سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج 13، ص 349، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1361ش.