خدای متعال در سوره‌ی یوسف و از زبان حضرت یعقوب(ع) خود را بهترین محافظ و نگهدارنده معرفی کرده است که این معنا با عبارت «فَاللَّهُ خَیْرٌ حافِظاً»[i] بیان شده است. این فراز قرآنی از دو جهت قابل بررسی است: اول از جهت استفاده از اسلوب خاص مورد استفاده در آن، و دوم از جهت تفاوت قرائت‌هایی که در این بخش از آیه ذکر شده است.
الف) تفاوت کاربرد:
معمولا در تمام زبان‌ها برای بیان یک معنا، می‌توان از عبارت‌های مختلفی استفاده کرد. به عبارت دیگر، برای بیان یک معنا، اسلوب‌ها و قالب‌های مختلفی در یک زبان وجود دارد که متکلم و گوینده همواره این اختیار را دارد که از هر کدامشان بهره گیرد. این عبارت‌های مشابه که در ظاهر با یکدیگر متفاوت به نظر می‌رسند، در موارد بسیاری از لحاظ معنایی تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند؛ اما این امکان وجود دارد که از نگاه علم بلاغت، کاربردهای متفاوتی داشته باشند. (مثلا هرکدام برای موضع خاصی به کار گرفته شده و یا میزان تأکید بر مطلب مورد نظر در آن دو عبارت، متفاوت باشد و ...).
در ارتباط با پرسش باید گفت که دو عبارت «خَیْرٌ حافِظاً» و «خَیْرُ الْحَافِظِین» نیز از لحاظ معنا بسیار نزدیک به هم بوده و تفاوت چندانی ندارند؛ اما عبارت دوم در قرآن کریم به کار گرفته نشده و در روایات و ادعیه نیز کمتر مورد استفاده قرار گرفته است.[ii]
شاید بتوان گفت آنچه موجب شده است که قرآن کریم عبارت اول را بر عبارت دوم ترجیح دهد، تفاوت ادبی و بلاغی این دو عبارت است؛ زیرا از جهتی عبارت اول زیباتر و ادبی‌تر بوده، و از جهتی دیگر در آیه مورد نظر پس از این عبارت، جمله «وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِین» قرار دارد که اگر در آیه به جای «خیر حافظا» از عبارت دوم « خَیْرِ الْحَافِظِین» استفاده میشد، به دلیل تکرار یک اسلوب تکراری، از زیبایی آیه کاسته میشد. به عبارت دیگر «فالله خیر حافظا و هو أرحم الراحمین»، زیباتر از «فَاللَّهُ خَیْرِ الْحَافِظِین وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِین» است، حتی اگر در معنا متفاوت نباشد.
ب) اختلاف قرائت:
قراء سبعه(قاریان هفت‌گانه) این بخش از آیه را به صورت‌های متفاوت قرائت کرده‌اند. عاصم و حمزه و کسائی این بخش از آیه را به صورتی که اکنون مشهور است یعنی «فَاللَّهُ خَیْرٌ حافِظاً» خوانده‌اند؛ اما قاریان دیگری از قراء سبعه آن‌را به صورت «فَاللَّهُ خَیْرٌ حفِظاً» تلاوت نموده‌اند. اعمش نیز آن‌را به صورت «فَاللَّهُ خَیْرُ حافِظٍ» قرائت کرده است. همچنین گزارش ضعیفی از ابوهریره نیز وجود دارد که این فراز از آیه را به صورت «فَاللَّهُ خَیْرُ الْحَافِظِین» خوانده است.[iii]
در حالت اول (خَیْرٌ حافِظاً) برخی واژه‌ی «حافظا» را تمیز دانسته و برخی نیز آن‌را حال در نظر گرفته‌اند؛ زیرا اصل اولی این است که تمییز جامد باشد و حال مشتق و تنها در موارد نادر، تمییز به صورت مشتق می‌آید؛ اما بنابر قرائت دوم (خَیْرٌ حفِظاً) تنها می‌توان «حفظا» را تمییز دانست؛ زیرا مصدر بوده و جامد است.
دو قرائت اخیر نیز به صورت مضاف و مضاف‌الیه آمده است.[iv]
به هر حال، به رغم تفاوت در قرائت این فراز، با صرف نظر از تفاوت‌های جزئی موجود در عبارات، اما معنای آن در همه موارد یکسان است.
[i]. یوسف، 64.
[ii]. ابن طاووس، علی بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، محقق، مصحح، کرمانی، ابوطالب، محرر، محمد حسن، ص 163، قم، دار الذخائر، چاپ اول، 1411ق.
[iii]. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب،ج 18، ص 479، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.
[iv]. آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، عطیة، علی عبدالباری، ج 7، ص 13، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.