اموری که در تقویت حافظه و فهم مؤثرند را میتوان به چند دسته تقسیمبندی نمود:
الف)امور معنوی؛ مانند:
ب) رعایت امور مادی؛ مانند:
ج) رعایت توصیههای روانشناسان، از جمله تقطیع، معنادار کردن، سازماندهى، بافت، روش پس ختام.
اموری که در تقویت حافظه و فهم مؤثرند را میتوان به چند دسته تقسیمبندی نمود:
الف) امور معنوی؛ مانند:
یک) دعایی که پیامبر(ص) به امیرالمؤمنین(ع) براى تقویت حافظه تعلیم نمود که پس از هر نمازی خوانده شود:
«سبحان من لا یعتدی على أهل مملکته، سبحان من لا یأخذ أهل الأرض بألوان العذاب، سبحان الرءوف الرحیم، اللهمّ اجعل لی فی قلبی نورا و بصرا و فهما و علما إنّک على کل شیء قدیر».[2]
دو) سید بن طاوس نقل میکند که براى احیاى قلب این دعا را سه بار بخواند:
«یا حیّ یا قیّوم یا لا إله إلّا أنت أسألک أن تحیی قلبی اللّهم صلّ على محمّد و آل محمّد».[3]
سه) دعا هنگام مطالعه: «اللّهم أخرجنی من ظلمات الوهم و أکرمنی بنور الفهم اللّهم افتح علینا أبواب رحمتک و انشر علینا خزائن علومک برحمتک یا أرحم الراحمین».[4]
چهار) هر روز بعد از نماز صبح پیش از آنکه سخنی بر زبان آورد، بگوید: «یَا حَیُّ یَا قَیُّومُ فَلَا یَفُوتُ شَیْئاً عِلْمُهُ وَ لَا یَئُودُه».[5]
گفتنی است آنچه در مورد تقویت حافظه و هوش از کتب روایى و ادعیه بیان شد، علت تامه محسوب نمیشود؛ یعنی بعضى از عوامل مربوط با هوش و حافظه در اختیار ما نیست و به عنوان نمونه شاید ناشی از عوامل ژنتیکى و وراثتى باشد.
به عبارت دیگر، هوش و حافظه و استعداد هر انسان، برآیندى از عوامل متعدد وراثتى و محیطى است که بعضى از این عوامل - مانند آنچه گفته شد - در اختیار ما است. و برخی نیز – مانند عوامل ژنتیکی - از حوزهی اختیار انسان خارج است؛ بنابراین نباید توقع داشته باشیم که با انجام دستورالعملهایی که مؤثر هستند، معجزهای ایجاد شده و ناگهان بهرهی هوشى فردی از 90 به 130 ارتقاء پیدا کند و اگر این چنین نشد بگوییم آن توصیهها صحیح نبوده است.
بله یک هوش با نمره 100 را میتوان تقویت کرد تا کارآمدتر باشد. البته در یک دورههایى از رشد، مثل دروان جنینى و سالهاى اولیه زندگى کودک میتوان بر اساس یک برنامه صحیح تغذیه مادر و همچنین تغذیه کودک و علاوه بر آن غنى کردن محیط رشد کودک با فراهم کردن محرکهاى سالم محیطى، حتى بهرهی هوشى را افزایش داد، ولى در دوران جوانى و میانسالى باید بیشتر به این فکر بود که موانع کارآیى هوش را حذف کرد و عوامل شکوفایى و قابلیتها را فراهم نمود، تا آنچه دست آفرینش در خلقت انسان تعبیه کرده است ظهور یابند، و این روایات و توصیهها بیشتر ناظر به همین مسائل است.
ب) رعایت امور مادی
هم در روایات و هم در توصیه حکیمان قدیم و پزشکان جدید میتوان توصیههایی مادی برای تقویت حافظه را مشاهده کرد:
در کتاب مفاتیح الجنان آمده است: استمرار خوردن مویز در ناشتا، به خصوص اگر سرخ و 21 دانه باشد، خوردن حلوا، گوشت نزدیک گردن، عسل و عدس، در تقویت حافظه مؤثر است.[9]
بخشی از روایاتی که از پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع) به ما رسیده، مربوط به خواص برخی از گیاهان، داروها و غذاها است. در چندین روایت به راههای تقویت حافظه اشاره شده و برای تقویت آن بعضی از غذاها و داروها تجویز شده است، از آن جمله روایتی است از حضرت علی(ع) که فرمود: "کسی که کمی زعفران خالص و کمی سعد را با مقداری عسل مخلوط کند و روزانه دو مثقال از آنرا بنوشد آنقدر حافظهاش قوی خواهد شد که بیم آن میرود که ساحر شود".[10]
این روایت در کتاب بحار الانوار وجود دارد.[11] در آنجا نیز از کتاب مصباح کفعمی نقل شده،[12] و در دیگر منابع روایی که از اعتبار بالاتری برخوردار باشند، مشاهده نشده و در همین منابع نیز سندی برای آن ذکر نشده است؛ از همینرو اگرچه نمیتوان آنرا به صورت کامل رد نمود؛ اما با توجه به مبانی روایتشناسی، از ارزش استنادی چندانی برخوردار نیست. به هر حال و با فرض پذیرش طبیعی است تأثیر کامل این دارو بستگی به فراهم بودن سایر شرایط و نبودن مانع از تأثیر آنها دارد. البته کارشناسان پزشکی سنتی و نوین میتوانند در ارتباط با تأثیرپذیری حافظه از این محلول، اظهار نظر کنند.
روایت دیگری استفاده از ترکیبی از میخک، اسفند، کندر و شکر را برای حفظ قرآن و در امان ماندن از مشکلاتی؛ مانند بلغم، کاهش حافظه و بیاختیاری ادرار و ... توصیه میکند:
«برای حفظ قرآن و قطع بلغم و ادرار(بیاختیار) و سفتشدن کمر، میخک و اسفند و کندر سفید و شکر سفید، از هر کدام ده درهم آسیاب شود، به جز اسفند که با کف دست ساییده میشود و به اندازه یک درهم در صبح ناشتا و هنگام خواب مصرف شود».[13]
ج) رعایت توصیههای روانشناسان
روانشناسان معتقدند، با استفاده از راهکارهاى زیر میتوان به تقویت حافظه پرداخت:
توضیح: فرض کنید میخواهید مطلبى از یک کتاب را به خاطر بسپارید و سپس بازیابى کنید، ابتدا با پیشخوانى یک برداشت کلى از موضوعات مهم انجام میدهید. این نوع پیشخوانى باعث میشود که شما ابتدا مطالب مهم فصل را سازماندهى کنید و در مرحلهی بعد باید دربارهی هر بخشى سؤالهایى طرح کنید و در مرحلهی خواندن، باید هر بخش را به قصد پاسخدادن به سؤالهاى طرح شده بخوانید. در مرحلهی چهارم هنگام خواندن، ساختن سؤالها و ایجاد ارتباط بین دانستههاى خود، دربارهی مطلب فکر کنید که در واقع به مطالب خوانده شده معنادهى میکنید. سپس در مرحلهی پنجم و ششم، یعنى در مراحل از حفظ گفتن و مرور کردن، باید سعى کنید واقعیتهاى اصلى مطالب را که خوانده بیاد آورید و به سؤالهایی که خود طرح کرده اید، پاسخ دهید.[14]، [15]
[1]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 1، ص 224، حدیث 17، روایت عنوان بصرى، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
[2]. کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح (جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة)، ص 198، قم، دار الرضی(زاهدی)، چاپ دوم، 1405ق؛ قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، فصل اول از باب اول، تعقیبات نماز.
[3]. مفاتیح الجنان، کتاب باقیات صالحات .
[4]. همان.
[5]. المصباح (جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة)، ص 199.
[6]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 4، ص 365، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
[7]. المصباح (جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة)، ص 200.
[8]. مفاتیح الجنان، کتاب باقیات صالحات.
[9]. همان.
.[10] مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 59، ص 273، حدیث 73، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق. «وَ مِنْهَا عَنْ عَلِیٍّ ع مَنْ أَخَذَ مِنَ الزَّعْفَرَانِ الْخَالِصِ جُزْءاً وَ مِنَ السُّعْدِ جُزْءاً وَ یُضَافُ إِلَیْهِمَا عَسَلًا وَ یُشْرَبُ مِنْهُ مِثْقَالَیْنِ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِنَّهُ یُتَخَوَّفُ عَلَیْهِمِنْ شِدَّةِ الْحِفْظِ أَنْ یَکُونَ سَاحِراً».
[11]. بحار الانوار، ج 59، ص 272، حدیث 73.
[12] عاملی کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح، ص 200، قم، رضی، 1405ق.
[13]. «مَا یورِثُ الْحِفْظَ مِنَ الْعَقَاقِیرِ وَ الْاَدْوِیهِ فَمِنْ ذَلِکَ مَا رَوَاهُ ابْنُ مَسْعُودٍ عَنِ النَّبِی صلّی الله علیه و آله و سلّم لِحِفْظِ الْقُرْآنِ وَ یقْطَعُ الْبَلْغَمَ وَ الْبَوْلَ وَ یقَوِّی الظَّهْرَ یوْخَذُ عَشَرَهُ دَرَاهِمَ قَرَنْفُلٌ وَ کَذَلِکَ مِنَ الْحَرْمَلِ وَ مِنَ الْکُنْدُرِ الْاَبْیضِ وَ مِنَ السُّکَّرِ الْاَبْیضِ یسْحَقُ الْجَمِیعُ وَ یخْلَطُ اِلَّا الْحَرْمَلَ فَاِنَّهُ یفْرُکُ فَرْکاً بِالْیدِ وَ یوْکَلُ مِنْهُ غُدْوَهً زِنَهَ دِرْهَمٍ وَ کَذَا عِنْدَ النَّوْمِ … ». المصباح (جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة)، ص 200.
[14]. اقتباس از سی دی پرسمان با انجام تغییرات و بازنویسی مجدد.
[15]. برای اطلاع بیشتر، ر. ک: «شرایط و دعای مطالعه»، 763.