Oruc tutmaq nəfsi saflaşdırmaq, rəzalət sifətləri özündən uzaqlaşdırmaq üçün bir növ məşq, insanın öz nəfsinə hakim kəsilməsi və nəfsani istəklərlə mübarizə üçün münasib bir yoldur. Oruc tutmaq insani həyatın hədəf və fəlsəfəsinin ən mühümü olan kamalın həyata keçməsində və ilahi qürb məqamına çatmaqda təsirli bir amildir.

Allah-taala orucu şəriət qanunu halına salmaqla ilin bir çox günlərində, xüsusilə mübarək Ramazan ayında insana bir münasib fürsət vermişdir ki, ilahi qürb məqamına çatmaqda mövcud olan bil-qüvvə istedadlarını (potensialını) zühur ərsəsinə çatdırsın, özünün ilahi xilafət məqamına yaxınlaşsın. Çünki oruc tutmağın nə qədər fiziki, əxlaqi və ictimai faydaları olsa da, hamısı təqvanın yolunda qərarlaşır. Quranda buyurulur: “Ey iman gətirənlər! Əvvəlki ümmətlərə oruc vacib olduğu kimi sizə də vacib edildi, bəlkə təqvalı olasınız!”[1]

Qeyd olunmalıdır ki, orucun əsli insanın bədən və ruhunda təsirli olsa da və nəticədə camaatın hamısı Allahın ümumi rəhmətinin nümunələrindən və böyük nemətlərdən bəhrələnsə də, əgər bu ibadət əməli ruhi xüsusiyyətlərlə, kamal sifətləri ilə, əxlaqi fəzilətlərlə yanaşı olsa, şübhəsiz, insan nəfsinin kamala çatmasında onun təsirləri daha çox olacaqdır. Buna görə də adi bir insanın tutduğu oruc insani kamal və təqva mərhələlərini ötən, ilahi əxlaq ilə zinətlənən şəxsin tutduğu orucla fərqli olacaqdır.

Oruc tutmaq (bədənlə əlaqədar) fərdi və ictimai sahələrdə faydalı olmaqdan əlavə, çoxlu digər qurucu və tərbiyəvi faydalara da malikdir. Burada onların bəzilərini ixtisarla qeyd edirik:

Orucun fərdi faydaları

1. Səbir və dözüm qüvvəsinin gücləndirilməsi

İnsani və əxlaqi fəzilətlərdən biri olan səbri əldə etmək üçün çoxlu təkid olunmuşdur. Çünki Allah dərgahına yaxınlaşmağa doğru hərəkət edən insan yalnız belə gözəl sifətə malik olmaqla bu yolda mövcud olan enişli-yoxuşlu yollara, müsibət və çətinliklərə sinə gərib müqavimət göstərməklə öz məqsədinə nail ola bilər.

Bu kimi insani fəzilət və nəfsani qüdrət məqamına çatmaq yollarından biri də oruc tutmaqdır. Çünki məsumlardan (əleyhimus-salam) nəql olunan rəvayətlərdə[2] وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ“Səbir və namazdan kömək diləyin”[3] mübarək ayəsində səbir “oruc” kimi təfsir olunmuşdur.[4]

Həmçinin, Peyğəmbəri-Əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih) mübarək Ramazan ayını “səbir ayı” hesab edərək buyurur: “Ey insanlar! Sizə elə bir ay kölgə salmışdır (yaxınlaşmışdır) ki, onda min aydan yaxşı olan bir gecə vardır, o da Ramazan ayıdır. Allah bu ayda oruc tutmağı vacib etmişdir... Bu ay səbir ayıdır.”[5]

Həqiqətdə oruc tutmağın ən mühüm və müsbət təsirlərindən biri səbrin oruc tutan şəxsin qəlbində və ruhundakı mənəvi təsiridir. Çünki oruc susuzluq, aclıq və bu kimi məsələlər müqabilində müvəqqəti məhdudiyyət yaratmaqla şəxsə uzun müddətli zaman ərzində çətin hadisələrlə mübarizə qüdrəti, dözümlülük və səbir verir, tüğyançı qərizələri cilovladığına görə insan qəlbinə nuranilik və səfa bağışlayır.[6]

2. Ruhi aramlıq və ruh yüksəkliyi

Oruc, xüsusilə Ramazan ayının orucu iki cəhətdən oruc tutan şəxs üçün ruhi aramlıq gətirir, onu iztirab və nigarançılıqdan uzaqlaşdırır. Birincisi budur ki, oruc insanı səbir mərhələsinə çatdırır, səbirli olan insanı da öz inadkar nəfsinə hakim və əqlə tabe etdirir, habelə insanı Allahın əmr və fərmanlarına təslim edir. Bu xüsusiyyətlərə malik olan insan aram və xatircəm nəfs sahibi olacaqdır. Çünki səbrin həqiqət və mahiyyəti nəfsin sükunəti və aramlığı mənasınadır. Həqiqətdə “sabir” (səbirli şəxs) o kəsə deyilir ki, ağır və xoşagəlməz hadisələrdən dərhal təsirlənməsin, nəfsinin istəkləri ilə müxalif olan küləklər onu yerindən tərpədərək iztiraba salmasın.[7]

Digər tərəfdən, oruc tutmaq bir növ əməldə Allahı yad və zikr etməkdir. Şübhəsiz, Allahı yad və zikr etmək də qəlblərə aramlıq gətirir. Quranda buyurulur: “O kəslər ki, iman gətirmişlər və qəlbləri Allahın yadı ilə xatircəmdir (aramdır). Agah olun! Qəlblər yalnız Allahın yadı ilə aramlaşar.”[8]

Oruc tutan şəxsə nəsib olan ruhi asudəlik və aramlıq oruc kimi fərizə (vacib) əməli yerinə yetirən adamın xüsusilə iftar zamanı hiss etdiyi ləzzətdən qaynaqlanır. İmam Sadiq (əleyhis-salam) buyurur: “Oruc tutan şəxs iki dəfə şad olur: iftar zamanı və Allah-taala ilə görüşdüyü vaxt.”[9]

Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) imam Əliyə etdiyi tövsiyələrində buyurdu: “Ey Əli! Mömin şəxs dünyada üç zaman xoşhal olur: din qardaşları ilə görüşəndə, Ramazan ayının iftar vaxtı və gecənin axırındakı namaz vaxtı.”[10]

3. Axirəti xatırlatmaq və ona meyl etmək

Orucun fərdi təsirlərindən biri insanı axirətə meyl etdirməsidir. Çünki oruc tutan insan aclıq və susuzluq zamanı qiyamət gününün aclıq və susuzluğunu qəlbində canlandırır və qərara alır ki, belə bir gün üçün yol ehtiyatı hazırlasın. Peyğəmbəri-Əkrəm “Şəbaniyyə” xütbəsində buyurdu: “(Ramazan ayının orucunda) öz susuzluq və aclığınız ilə qiyamət gününün aclıq və susuzluğunun fikrində olun!”[11] Başqa bir hədisdə isə o həzrət belə buyurur: “Behiştin Rəyyan (sirab olunanlar) adlı bir qapısı vardır ki, oradan yalnız oruc tutanlar daxil olacaqdır.”[12]

Mərhum Şeyx Səduq bu hədisin şərhində yazır: “Behiştin bu qapısına ona görə belə ad verilmişdir ki, oruc tutanın ən çox əzab-əziyyəti susuzluq nahiyəsindəndir. Oruc tutan şəxslər bu qapıdan daxil olan zaman elə sirab olacaqlar ki, ondan sonra bir daha susuzluq hiss etməyəcəklər.”[13]

4. Şəhvət hisslərinin cilovlanıb nəzarət altına alınmasına qadir olmaq

Allah-taalanın sonsuz mərhəmətlərindən mərhum olmağa və ilahi rəhmətdən uzaqlaşmağa şərait yaradan ən mühüm məsələ insanın nəfsani istəklərə uyması, şəhvətlərin, xüsusilə ehtirasların tələsmə düşməsidir. Dini təlimlərdə bu hisslərin nəzarət altına alınması, müsbət istiqamətə yönəldilməsi və qərizələrin normal hala salınması üçün çox təkidli göstərişlər verilmişdir, onlardan biri də oruc tutmaqdır. Çünki oruc ağlın qəbul etdiyi təbii riyazət (nəfs ilə mübarizə) yoludur. Əgər müntəzəm və vaxtaşırı təkrar olunsa, tədrici olaraq insanda özünü günahlardan saxlamaq qüdrətini gücləndirək, onu öz iradəsinə hakim edəcəkdir. Məhz belə olan halda oruc tutan şəxs hər günah qarşısında öz ixtiyarını əldən verməyəcək, Allah dərgahına doğru yaxınlaşmaqda süstlüyə düçar olmayacaq və günahlardan uzaqlaşacaqdır. Qurani-Kərim “bəlkə təqvalı olasınız” deyə bu məsələyə işarə edir.[14]

Peyğəmbəri-əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih) buyurur: “Ey cavanlar! Sizin hər biriniz yaxşı və münasib həyat şəraitinə, maddi imkanlara malik olsanız, izdivac edin. Çünki izdivac gözün (naməhrəmdən) və həyəcanların (şəhvətdən) qorunması üçün yaxşı yoldur. Hər kəsin evlənməyə maddi imkanı olmasa, oruc tutsun. Çünki oruc tutmaq cinsi ehtiras hissini azaldır.”[15]

5. Oruc ixlas ruhiyyəsini gücləndirən amildir

İmam Əli (əleyhis-salam) ibadətlərin fəlsəfəsini bəyan edərkən oruc barəsində buyurur: “Allah-taala ixlası təlim vermək və insanları yoxlamaq üçün orucu vacib etdi.”[16]

Həzrət Fatimeyi-Zəhra (əleyha-salam) bu barədə buyurur: “Allah-taala orucu ixlası təsbit etmək üçün vacib buyurmuşdur.”[17]

Deməli, oruc insanda ixlasın yaranıb pərvəriş etməsi və inkişafı üçün çox təsirlidir. Çünki oruc özünü saxlamaqdan əlavə, yeganə məxfi ibadətdir, şəxsin özü onu aşkar etməyincə bir kəs ondan agah olmaz.

Oruc tutmağın ictimai təsir və faydalarından bəziləri:

1. Fəqirlər və yoxsullarla həmdərd olmaq hissinin güclənməsi, ictimai siniflər arasında fərqlərin azalması.

Oruc tutmaq insanda fəqirlərlə həmdərd olmaq və zəif xalq kütlələri ilə uyğunlaşmaq hissini oyadır, müvəqqəti aclıq və susuzluq hissləri ilə insani duyğular güclənir, fəqirlərin, yoxsulların və acların mövqeyini, şəraitini daha yaxşı şəkildə dərk edir, onun qarşısında mənəvi üfüqlər açır ki, əli altında olanların hüquqlarını tapdalamasın, məhrum xalq kütlələrinin dərdindən qafil olmasın. Məhrumların və acların vəziyyətini imkanlı və sərvətli şəxslərə bəyan etməklə onların fikirlərini və nəzərlərini müəyyən qədər yoxsullara yönəltmək olar, amma əgər bu məsələ əməldə, hiss olunan və əyani şəkildə baş verərsə, daha yaxşı təsir qoya bilər.

İmam Sadiq (əleyhis-salam)-ın səhabələrindən biri olan Hişam ibni Həkəm “oruc nə üçün şəriət  qanunu halına salınmışdır?” deyə, soruşduqda həzrət buyurdu: “Oruc buna görə vacib edilmişdir ki, yoxsullara varlılar arasında bərabərlik yaransın: varlı şəxs aclığın tamını dadsın, fəqirlərə qarşı vəzifəsini yerinə yetirsin. Çünki varlılar adətən, istədikləri hər biri şeyi hazırlaya bilirlər. Allah istəmişdir ki, bəndələr arasında bərabərlik bərqərar olsun, varlılar kasıbların aclıq və əzab-əziyyətlərini dadsınlar və (nəticədə) aclara və zəiflərə rəhm etsinlər.”[18]

2. Gözəl əxlaq əsasında rəftar etmək.

Oruc insanda mənəvi işlərə nəzər yetirmək üçün şərait yaradır. Bu ibadət onu ictimai eybəcərliklərdən, əxlaqsız işlərdən uzaqlaşmağa sövq edən, ictimai təqva yolunda hərəkət edərək hamı ilə gözəl rəftar və davranış yolunda qərar verən mühüm bir amildir. Əlbəttə, bu müvəqqəti təsir camaatın əksər hallarda oruc olduğu mübarək Ramazan ayında daha artıq büruz edəcək. Çünki bu ayda iftarlıq vermək və s. xüsusi proqramlara əməl edirlər.

3. Cəmiyyətdə mənəvi fəzanın və mühitin icad edilməsi, xoşagəlməz halların azaldılması.

Oruc insanda özünü saxlamaq və təqva ruhiyyəsini icad edir və zamanın keçməsi ilə bu hissləri artırır. Bu da ayrı-ayrı cəmiyyət üzvilərinin ruhi və mənəvi tərbiyəsində birbaşa rol oynayır. Çünki fərdi və ictimai günahların mənşəyi iki şeydən: qəzəb və şəhvətdən yaranır. Oruc da bu iki ifratçı hisslərin qarşısını alır. Nəticədə cəmiyyətdə fəsadın azalmasına və təqva ruhiyyəsinin artmasına şərait yaradır.[19]

Şübhəsiz, fərdlərinin çoxu xüsusilə Ramazan ayında oruc olan bir cəmiyyət özünə məxsus mənəvi fəzadan bəhrələnəcəkdir. Bu da mədəni və ictimai sahələrdə həmrəylin və mehr-məhəbbətin yaranmasına, ictimai və mədəni nasazlıqların aradan qalxmasına səbəb olacaqdır.