İranda bərəkətli İslam inqilabının zühuru ilə islamın siyasi təfəkkürü həm daxili, həm də xarici alimlərin və mütəfəkkirlərin diqqət mərkəzində olan bir məsələyə çevrildi, siyasi islam təfəkküründə mürəkkəb bir məsələ və mühüm fiqhi terminlərdən biri vilayəti fəqih məsələsi oldu. Onun mənası, dəlilləri, ixtiyarlarının həddi-hüdudu, miqyası və s. ilə əlaqədar çoxlu bəhslər irəli sürüldü. Vilayəti-fəqihin mütləq vilayətlə olan fərqini bəyan etmək üçün bir neçə məsələyə diqqət yetirmək zəruridir:

a) Vilayətin mənası:

Ərəb dilində “vilayət” kəlməsi yaxınlıq mənasına olan “və-li-yə” وَلِيَ  kökündən alınmışdır.[1] Bu kəlmə üçün qeyd olunan mənadan əlavə, digər iki məna da gəlmişdir: 1. Səltənət və hakim kəsilmək, 2. Rəhbərlik və hökumət.[2]

b) Vilayəti-fəqihin mənası

Qeyd olunduğu kimi, vilayət “vali olmaq”, “müdir olmaq” və “icra etmək” mənasınadır. “Fəqihin vilayəti vardır” dedikdə məqsəd budur ki, “imam Zaman (əleyhis-salam)-ın qeybdə olduğu dövrdə  ilahi qanunların bəyanı, din hökmlərinin icrası və islam cəmiyyətinin idarə olunması müqəddəs şəriət sahibi tərəfindən cameüş-şərait fəqihin (müctəhidin) öhdəsinə qoyulur.”[3]

Əlbəttə, bəzi alimlər bu kəlmənin məfhumunda ağalıq, rəyasət və səltənətin də olduğunu iddia etmişlər ki, bu da vəlinin öz ixtiyarında olanlara hakim kəsilməsini göstərir. Halbuki, vilayət dedikdə məqsəd onun ixtiyarında olan şəxslərin işlərinə başçılıq etmək və işlərinin idarə olunmasıdır və bu da onlara bir növ xidmət sayılır.[4]

v) Fəqihin vilayətinin mütləq olmasının mənası

Fiqhdə vilayət (qəyyumluq) haqqı bəzi şəxslər üçün qüvvədədir. Məsələn, atanın və ata tərəfdən olan babanın səğir (həddi-buluğa çatmayan) övlada, dəliyə, yaxud ağlı kəmə olan vilayəti kimi.[5] Bu kimi işlərdə övladın (istər oğlan olsun, istərsə də qız) işləri atasının və ya (o həyatda olmadıqda) ata tərəfdən olan babasının öhdəsinədir. Bu ikisi övladın mənafeyinə və məsləhətinə diqqət yetirməklə onun işlərini idarə edirlər.

Həmçinin, müvəkkil diri olduğu vaxta qədər vəkilin müvəkkil üzərində olan vilayəti. Fiqhi kitablarda digər hallar da bəyan olunmuşdur. Deməli, başqalarına vilayət və qəyyumluq məsələsi islam fiqhinin zəruri məsələlərindən biridir. Bu vilayətlərdən biri də fəqihin vilayətidir. Amma əsas məsələ budur ki, görəsən, fəqihin vilayəti atanın və ata tərəfdən olan babanın vilayəti kimidir, yoxsa cəmiyyət işlərinin idarə olunması və rəhbərlik mənasına olan vilayət növündəndir?

Bütün fəqihlər vilayəti-fəqih prinsipinin qüvvədə olması  barədə yekdil nəzərdədirlər, onların ixtilafı sadəcə vəliyyi-fəqihin ixtiyarlarının genişləndirilməsi və ya məhdud edilməsi ilə əlaqədardır. Yəni onun ixtiyarlarını “cəmiyyət işlərinin idarə olunması” mənasına olan vilayət növündən qəbul etsək, “mütləq vilayət” mənasına inanmış oluruq. Fəqihin mütləq vilayəti fiqhi bir termindir. O, vilayətin icra olunması hövzəsinə və vilayət daxilində qərar tutan şəxslərə nəzər yetirir və bu sahədəki məhdudiyyəti inkar edir. Başqa sözlə, bu terminə əsasən, fəqihin vilayət dairəsi dəlilərə, səfehlərə və s. xüsusi şəxslərə məhdud edilmir, əksinə bütün şəxslərə və bütün hökmlərə aid olmaqda mütləqdir. Mərhum imam Xomeyni bu barədə buyurur: “Rəhbərlik və vilayət baxımından Peyğəmbəri-əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih) və məsum imamlar üçün qüvvədə olan hər bir şey eynilə fəqih üçün də qüvvədədir. Amma onların bu qəbildən olmayan digər işləri fəqih üçün də sübuta yetmir.”[6]

Mərhum Şeyx Ənsari cameuş-şərait fəqihin mənsəbləri barəsində yazır: “Cameüş-şərait fəqihin mənsəbləri bunlardır: 1. Fətva vermək, 2. Hökumət (qəzavət və mühakimə), 3. Əmlak və canlarda təsərrüf vilayəti.”[7] Davamında isə buyurur: “Bəli, hər bir işdə ki, insanlar öz rəislərinə müraciət edirlər, fəqihlər ulil-əmr olduqlarına görə həmin işlərdə fəqihə müraciət etməyə inanmağımız uzaq görüş deyildir.”[8]

Amma bəzi alimlər fəqihin ixtiyarının bu qədər geniş olmasını qəbul etmir və yalnız fətva və qəzavət mənsəbində qəbul edirlər.[9]

Bu bəyanla aydın olur ki, vilayəti-fəqihin mütləq olması fiqhi bir termindir; o, vəliyyi-fəqihin səlahiyyət, vəzifə və fəaliyyətlərinin hüdudlarını bəyan etmək məqamındadır. Bu nəzəriyyədə fəqihin vilayətinin təkcə dəlilərə, yetimlərə və başsız uşaqlara aid olması qəbul edilmir.

Xatırlatma

Təəssüflər olsun ki, bəziləri fəqihin mütləq vilayəti barəsində yanlış bir məfhum əldə etmiş və onu mütləq hökumət (monarxiya)[10] və ya “fəqihin mütləq azadlığı” hesab etmişlər.[11]

Lakin əvvəldəki bəyanla aydın olur ki, əvvəla: fəqihin vilayətinin mütləq olmasında məqsəd budur ki, fəqih gərək bütün islam hökmlərini bəyan etsin, nəinki bəzi hökmləri və ya bəzi hallarda müəyyən hökmləri. İkincisi, hökmlər arasında təzad yaranan zaman cameüş-şərait fəqih gərək daha mühüm olan hökmü icra etsin.[12] Bunun mənası “vəliyyi-fəqih islam hökmlərini və cəmiyyətin məsləhətini nəzərə almadan islamın və cəmiyyətin mənafe və məsləhəti ilə müxalif olan hökm və fərman çıxara bilər” demək  deyildir.[13]