“Һикмәт” сөзү лүғәтдә һагг вә һәгигәтлә ујғун данышыг вә әмәл, елм вә әгл васитәсилә һагга јетишмәк, ја инсаны һагга чатдыран шејә дејилир. “Елм” исә билмәк, бир шејин һәгигәтини дәрк етмәк, билик вә аҝаһлыг мәналарындадыр.
Гуранда “һикмәт” вә “елм” кәлмәләри; “һикмәт” сөзү Гуранда чох ишләнмишдир. Бу кәлмәдән мәна вә мәгсәд һаггында тәфсирчиләр арасында мүхтәлиф нәзәријјәләр вар. Бәзиләри мәгсәдин пејғәмбәрлик олдуғуну билдирирләр. Бәзиләри дејирләр ки, мәгсәд, шәриәт, һалал вә һарама олан елмдир. Бир дәстә, һикмәтдән мәгсәд Гуран елмләри, диҝәрләри исә Аллаһын бујурдугларынын һәгигәтинә јетишмәк мәнасында олдуғуну гејд едирләр. Амма, Әлламә Тәбатәбаинин нәзәријјәси бүтүн бу нәзәријјәләри өз көлҝәси алтына алыр вә о да будур ки, һикмәт, елмин мөһкәм вә јәгинҝәтирән олмасы мәнасындадыр. Чүнки, һикмәт, бир шејин мөһкәм вә арадан ҝетмәсинин гејри-мүмкүн олмасыдыр. Аллаһ-таала Гураны “Китаби-һәким” адландырырса, бу о демәкдир ки, Гуран вахтында сөз дејир, јахшы сөз дејир, етдији бәјанын јанында дәлил вә бүрһан ҝәтирир.
“Елм” кәлмәси дә Гуранда чох тәкрар олунмуш вә лүғәтдә билмәк, ајдынлыг ҝәтирмәк, дәлил вә һөҹҹәт мәнасында ишләнмишдир. Елм кәлмәсинин вә ондан ајрылан сөзләрин дәгиг арашдырылмасындан сонра мәлум олур ки, бүтүн варлыглар елмә маликдир. Неҹә ки Әлламә Тәбатәбаи бу ајәнин - “Елə бир шeј јoxдур ки, Аллaһa тə’риф дeјиб Oнa шүкр eтмəсин, лaкин сиз oнлaрын (диллəрини билмəдијиниз үчүн) тəгдисини aнлaмaзсыныз.”[i] - тәфсириндә јазыр: ајәдәки, “лaкин сиз oнлaрын тəгдисини aнлaмaзсыныз.” – ҹүмләси, мөвҹудатларын тәгдисиндән мәгсәдин елм үзүндән олмасына ән јахшы дәлилдир. Чүнки, әҝәр варлыгларын тәсдигиндән мәгсәдин јалныз Аллаһа нисбәт верилмәси олсајды, онда онларын дилләрини анламамағын бәјан олунмасынын һеч бир мәнасы олмазды. Гуранда бу мәнаја (варлыгларын елми олмасына) дәлаләт едән мәналар чохдур.
Һикмәтлә елмин фәрги; Гуран ајәләриндә бәзән, варлыгларын јарадылышы әбәс вә һәдәфсиз олмамасы ҹәһәтиндән һикмәт Алллаһ-таалаја нисбәт верилмиш вә бу да Аллаһ-тааланын сонсуз елминә ишарә едир. Нәтиҹәдә, һикмәт вә елм Аллаһын зати сифәтләриндәндир. Амма, әҝәр һәр һансы ишин һикмәт, һагг вә батилдән узаг олмасы илә вәсф олунурса, бу һалда һикмәт Аллаһ-тааланын фели сифәтиндән сајылаҹаг. Һәр һалда, Аллаһ-тааланын бүтүн сифәтләри Онун зати сифәтләри олдуғуна ҝөрә бу ики вәсф арасында һеч бир фәрг јохдур. Јалныз бу етибарла ки, Аллаһ-тааланын һәким вә әлим сифәтләри Онун билијинә, “һикмәт” исә елми ҹәһәтләринә ишарәдир. Башга сөзә десәк, “елм” сифәти Аллаһ-тааланын сонсуз билијинә, “һикмәт” сифәти исә Гуранын назил олма сәбәбләринә вә аләмләрин јарадылма һәдәфинә ишарә едир. Бәзән бу ики сифәт инсана да нисбәт верилир. О да инсанда һикмәт, мөвҹудатларын танынмасы, јахшы вә хејир ишләрин ҝөрүлмәси мәнасындадыр. Һәким о кәсдир ки, мәрифәт әһли олуб, дәрин дүшүнҹәси вә әгли олмуш олсун. Имам Казим (әлејһиссалам) бујурур: “Һикмәтдән мәгсәд дүшүнҹә вә әглдир.” Беләликлә, демәк олар ки, һикмәт елә бир дәрк вә дүшүнҹә тәрзидир ки, елмә әсасланыр, онун да һәгигәти Аллаһ-таалаја мәхсусдур. Бундан әлавә, имам Садиг (әлејһиссалам) бујурур: “Аллаһ-таала өзү елмдир вә ҹәһлин Она јолу јохдур.” Башга мәтләб исә бундан ибарәтдир ки, елмин дә өз мәртәбәләри вар. Елмин ән али мәртәбәси Аллаһ-таалаја мәхсус олуб, онун сајәсиндә исә диҝәр мөвҹудатлара инсана вә һәтта гејри-әгл саһибләринә дә елмдән бәһрә верилиб. Бүтүн варлыгларын өзләринә нисбәт араларында елми мәгамлары вардыр. Амма, һикмәт өзүнүн хүсусијјәтләри илә јалныз ағыл саһибләринин сифәт вә хүсусијјәтләриндәндир.
Лүғәтдә мәна:
“Һикмәт” әслиндә, елм вә әглин васитәси илә һагга, һәгигәтә чатмагдыр.[1] Сөзүн әсли исә “һөкм” көкүндән олуб, һәбс етмәк вә гадаған мәнасындадыр. Бу сөзүн илк мәнасы, зүлмүн гаршысы алмагдан өтрү һөкм вермәјә дејилир. Һикмәтин хассәләриндән бири инсанда ҹәһл вә наданлығы гаршысыны алмагдыр.[2] Амма, “елм” билмәк, билик,[3] һәгигәти дәрк етмәк вә баша дүшмәк, бир шејин әсасына дејилир.[4] Һәмчинин, әшјада олан о нишанәләрә дәлаләт едир ки, онун васитәсилә ондан гејрисини ајырмаг олур.[5]
Гуранда елм вә һикмәт;
Һикмәт сөзү Гуранда ијирми дәфә тәкрар олунмушдур. Һикмәт сөзүнүн мәнасы һаггында Гуранда тәфсирчиләр мүхтәлиф изаһлар верибләр ки, онларын хүласәси бунлардан ибарәтдир:
1.Һикмәтдән мәгсәд пејғәмбәрликдир.[6] Неҹә ки, Гуранда охујуруг: “Дaвуд Ҹaлуту өлдүрдү. Аллaһ Дaвудa һəм һөкмрaнлыг, һəм дə һикмəт (пeјғəмбəрлик) вeрди.”[7]
2. Һикмәтдән мәгсәд, шәриәтдә һалал вә һарама елм тапмагдыр.[8] Гуран ајәсиндә охујуруг: “(Аллaһ) oнa (Исaјa) јaзмaғы, һикмəти (һалал вә һарамы), Төврaты вə Инҹили өјрəдəҹəк.”[9]
3.Тәфсирчиләрдән бәзиләри һикмәтдән мәгсәдин Гуран елмләри, Гуранын нәсх едән (ләғв едән) вә нәсх олунан ајәләринә, мөһкәм вә мүтәшабеһ, мүгәддәм вә мүәххәр вә саир ...ајәләринә аид олан елмин олдуғуну дејирләр.[10] Гуранда охујуруг: “Аллaһ истəдији шəxсə һикмəт (eлм, мə’рифəт, мүдриклик) бəxш eдəр. Кимə һикмəт бəxш eдилмишсə, oнa чoxлу xeјир (əбəди сəaдəт) вeрилмишдир. Буну aнҹaг aғыллы aдaмлaр дəрк eдəрлəр!”[11]
4. Бәзи тәфсирчиләрин нәзәринә ҝөрә исә һикмәт, әмәл вә сөз мејданында Аллаһ-тааланын кәламынын әслинә вә һәгигәтинә јетишмәкдир.[12]
5. Бәзиләри һикмәти динин ҝениш мәнада анламы кими тәфсир едирләр.[13]
6. Диҝәр тәфсирчиләр исә һикмәтә диндән дүзҝүн вә сәһиһ дәрк кими мәна вермишләр.[14]
7. Бир дәстә исә бу әгидәдирләр ки, “һикмәт” елә бир елмдир ки, башдан баша инсанын ислаһ олуб камала јетмәсинә сәбәб олур. [15]
8. Нәһајәт, Әлламә Тәбатәбаи бүтүн бу мәналары өзүндә ҹәмләшдирән бир нәзәријјә вермшдир. О да бундан ибарәтдир ки, һикмәт, мәсәләнин елми шәклинин мөһкәм вә там јәгинликлә олмасына дејилир.[16] Әслиндә, бүтүн гејд олунан мәналар бу мәнанын дахилиндә гәрар тутмушдур. Чүнки, “һикмәт”, “мөһкәм”, “һөкм” вә саир кими кәлмәләрин мәнасында бир нөв мөһкәмлик вә арадан ҝетмәмәк мәнасы јатмышдыр.[17] Аллаһ-тааланын Гураны “Китабун-һәким” адландырмасы ондан өтрүдүр ки, Гуран вахтында сөз дејир, јахшы сөз дејир, бәјан етдији шејин јанында дәлил вә бүрһаны вар. Дәлил вә бүрһаны олмајан сөз мөһкәм олмаз.[18] Ислам Пејғәмбәриндән (с) нәгл олунан һәдисдә охујуруг: “Аллаһ-таала ән гијмәтли Гуран немәтини мәнә әта етмиш вә онунун јанында лазымы гәдәр һикмәт дә вермишдир. Һикмәтдән бәһрәси олмајан ев виранәдир. Беләликлә, елм вә билик өјрәнин, елә олмасын ки, надан вә савадсыз һалда өләсиниз!” [19]
Амма, “елм” кәлмәси, Гурани-кәримдә 105 дәфә тәкрар олунмушдур. Әлбәттә, елм кәлмәсиндән алынмыш кәлмәләри дә нәзәрә алсаг, белә кәлмәләрин сајы чохдур. Бу сөз, бәзән Гуранда “билик” мәнасында ишләниб. Мәсәлән ајәдә вар, “Һəр гəбилə өзүнүн су ичəҹəји јeри билди.” [20] Бәзән изһар вә ајдынлашдырмаг мәнасында олур, мәсәлән, “Сoнрa ики тaјфaдaн (мө’минлəрдəн вə кaфирлəрдəн) һaнсынын oнлaрын (мaғaрaдa) гaлдыглaры мүддəти дaһa дүзҝүн һeсaблaдыглaрыны билмəк үчүн oнлaры oјaтдыг.”[21] Әлламә Тәбатәбаи бу ајәнин мәнасында јазыр; мәгсәд, һазырда олан елмдир. О да, Аллаһ-таала јанында бир шејин һүзуру вә хүсуси вүҹуду мәнасындадыр. Елм бу мәнада Гуранда чох ишләнмишдир. Бәзән дә елм, дәлил вә һөҹҹәт мәнасында ишләниб.[22]
Беләликлә, елм һаггында гејд олунмуш бүтүн мәналардан белә нәтиҹә алмаг олур ки, бүтүн мөвҹудатларын өзүнә мәхсус елмләри вардыр. Неҹә ки, Әлламә Тәбатәбаи бу ајәнин - “Елə бир шeј јoxдур ки, Аллaһa тə’риф дeјиб Oнa шүкүр eтмəсин, лaкин сиз oнлaрын (диллəрини билмəдијиниз үчүн) тəгдисини aнлaмaзсыныз.”[23] - тәфсириндә јазыр ки, ајәдәки “лaкин, сиз oнлaрын тəгдисини aнлaмaзсыныз.” – ҹүмләси мөвҹудатларын тәгдисинин елм үзүндән олмасына ән јахшы дәлилдир. Чүнки, әҝәр мөвҹудларын тәсдигиндән мәгсәд јалныз, варлыгларынын Аллаһа нисбәт верилмәси олсајды, онда онларын дилләрини анламамағын бәјан олунмасынын һеч бир мәнасы олмазды.[24] Гуранда бу мәнаја (варлыгларын елми олмасына) дәлаләт едән мәналар чохдур. Мәсәлән, “мәһз о ҝүн (јер) өз һекајәтини сөјләјәҹәкдир. Чүнки (буну) она сәнин Рәббин вәһј етмишдир (бујурмушдур)!”[25] Бу гәбилдән олан ајәләр дәлаләт едир ки, инсанын әзаларынын шәһадәт вермәси вә Аллаһ-таала илә дилә ҝәлиб сөз данышмалары, Һагг-тааланын суалларына ҹаваб вермәләри һәр бир варлығын өзүнәмәхсус елми әсасында олар. Әлбәттә, диггәт етмәк лазымдыр ки, елмин өзүнәмәхсус дәрәҹәләри вардыр.
Һикмәтлә елмин фәрги;
Бу ики кәлмәнин фәргләрини бәјан етмәздән әввәл гејд етмәк лазымдыр ки, бәзән елм вә һикмәт Аллаһ-таалаја нисбәт верилир.[26] Гурани-Кәримдә һәким кәлмәси 92 дәфә, әлим кәлмәси исә 156 дәфә Аллаһ-таалаја нисбәт верилмишдир. Һәким вә әлим вәсфләри Аллаһ-тааланын зати сифәтләриндәндир. Чүнки, Аллаһын һикмәти дедикдә нәзәрдә тутулур ки, јаратдыгларыны ән мөһкәм шәкилдә вә гүдрәтлә јарадыб, јарадылыш һәр бир мәнасызлыгдан узаг олуб, Онун затындан сајылан сонсуз елминә әсасланыр. Һикмәтин фели сифәтләриндән дә олмасына бахмајараг, бу ҹәһәтдән дә Аллаһ-тааланын Өз ишләриндә мөһкәм, гүдрәтли вә һәр ҹүр батил ишдән пак вә мүнәззәһ олмасына дәлаләт едир. Һәр һалда, Аллаһын заты сифәтләри Онун заты илә ејни олдуғу үчүнбу ики сифәт (һәким вә әлим) арасында елә бир фәрг јохдур. Она ҝөрә ки, һәким вә әлим сифәтләринин һәр икиси Аллаһ-тааланын билик вә елминә ишарәдир. Фәрг бундадыр ки, һикмәт адәтән Аллаһ-тааланын елми ҹәһәтләринә, елм исә нәзәри ҹәһәтләринә ишарә едир. Башга сөзлә десәк, елм Аллаһ-таалынын сонсуз билијиндән хәбәр верир, һикмәт исә Онун јаратдығы аләмләрин вә Гурани-Кәримдә назил етдијинин һәдәфиндән хәбәр верир.[27]
Бәзән бу ики сифәт инсана вә диҝәр ағыл саһибләри олан мөвҹудлара да нисбәт верилир. Инсанда һикмәтин олмасы, онун варлыглара елми, бәјәнилмиш вә хејир ишләрин ҝөрүлмәси мәнасындадыр.[28] Башга сөзлә десәк, һәким инсан о кәсдир ки, мәрифәт мејарларыны өзүндә ҹәм етмәклә онун васитәсилә һаггы таныја билсин, батили исә һансы либасда олмасына бахмајараг һагдан ајыра билсин. Бу һәмин мөвзудур ки, фәлсәфәчиләр ону өз дилләриндә “нәзәријәә гүввәсинин камал һәдди” адландырырлар.[29] Демәли, һәким о кәсдир ки, дәрин дәрк гүввәсиндән бәһрәләниб вә мәрифәт әһли вә сағлам ағла малик олсун. Имам Казым (әлејһиссалам) Һишам ибни Һәкәмә бујурур: “Һәкмәтдән мәгсәд әгл вә дәркдир.”[30] Бәс, демәк олар ки, һикмәт елә бир дәрк вә дүшүнҹә тәрзидир ки, елмә әсасланыр, онун да һәгигәти Аллаһ-таалаја мәхсусдур. Бундан әлавә, имам Садиг (әлјеһиссалам) бујурур: “Аллаһ-таала өзү елмдир вә ҹәһлин Она јолу јохдур.”[31] Һәмин һәгигәт ки, Лоғман Аллаһ-таала тәрәфиндән алмышдыр.[32] Бәзи фәлсәфәчиләр инанырлар ки, анҹаг фикирләшмәк, мүталиә етмәк елм вә билик вүҹуда ҝәтирмир. Бәлкә дә бунлар инсанда руһу әгли биликләри гәбул етмәјә һазырлашдырыр. Елә ки, инсанын руһу бу ишә һазыр олур, Аллаһ-таала өз елм фејзи вә рәһмәтиндән инсанын руһуна сәпир.[33] О заман әмәл мәрһәләсиндә, инсанда дәрк вә мәрифәт һалы вүҹуда ҝәлир. Башга сөзлә десәк, инсанын әмәли онун руһуну елми вә мәрифәти гәбул етмәјә һазырлашдырыр. Елмин дә олмасы инсанда бир мүгәддимә олараг инсанын руһуну һагла батили ајырмаға, һәгигәти дәрк етмәјә, манеә вә фәсадлары ајырмаға һазыр едир.
Сон мәтләб:
Башга мәтләб исә бундан ибарәтдир ки, елмин дә өз мәртәбәләри вар. Елмин ән али мәртәбәси Аллаһ-таалаја мәхсус олуб, онун сајәсиндә исә диҝәр мөвҹудатлара, инсана вә һәтта, гејри-әгл саһибләринә дә елмдән бәһрә верилиб. Бүтүн варлыгларын өзләринә нисбәт араларында елми мәгамлары вардыр. Амма, һикмәт өзүнүн хүсусијјәтләри илә јалныз ағыл саһибләринин сифәт вә хүсусијјәтләриндәндир.
[1] Мүфрәдат Рағиб, “һөкм” сөзү.
[2] Мөҹәми мәгајисул-лүғәт, “һөкм” сөзү.
[3] Гурши, Гамус Гуран, 5-ҹи ҹилд, сәһ-32, “һөкм” сөзү.
[4] Мүфрәдат Рағиб, “һөкм” сөзү.
[5] Мөҹәми мәгајисул-лүғәт, “елм” сөзү.
[6] Мәҹмәул-Бәјан, 10-ҹу ҹилд, Интишарат Муәссисеји Әл-әләми лил мәтбуат, тарих-1415 һиҹ.гәмәри, 2-ҹи ҹилд, сәһ-151.
[7] Бәгәрә сурәси, 251-ҹи ајә.
[8] Мәҹмәул-Бәјан, 10-ҹу ҹилд, Интишарат Муәссисеји Әл-әләми лил мәтбуат, тарих-1415 һиҹ.гәмәри, 2-ҹи ҹилд, сәһ-298.
[9] Али Имран сурәси, 48-ҹи ајә.
[10] Мәҹмәул-Бәјан, 10-ҹу ҹилд, Интишарат Муәссисеји Әл-әләми лил мәтбуат, тарих-1415 һиҹ.гәмәри, 2-ҹи ҹилд, сәһ-194.
[11] Бәгәрә сурәси, 269-ҹу ајә.
[12] Мәҹмәул-Бәјан, 10-ҹу ҹилд, Интишарат Муәссисеји Әл-әләми лил мәтбуат, тарих-1415 һиҹ.гәмәри, 2-ҹи ҹилд, сәһ-194.
[13] Һәмән мәнбә;
[14] Һәмән мәнбә;
[15] Һәмән мәнбә;
[16] Әлламә Тәбатәбаи, Мәһәммәд Һүсејн, Тәфсир Әл-Мизан, Мүәссеји Һәмданини тәрҹүмәси, нашир; Бүнјад елми вә фикри Әлламә Тәбатәбаи, тарих-1363 һиҹ.гәм; 2-ҹи ҹилд, сәһ-351.
[17] Ҹаваб Амули, Әбдуллаһ, Гуран дәр Гуран, (мөвзуи тәфсир), интишарат Үсвә, 1-ҹи ҹилд, сәһ-297.
[18] Ҹаваб Амули, Әбдуллаһ, Гуран дәр Гуран, (мөвзуи тәфсир), интишарат свә, 1-ҹи ҹилд, сәһ-297.
[19]Сујути, Әд-дуррул Мәнсур, 1-ҹи ҹилд, сәһ-335.
[20] Әраф сурәси, 160.
[21] Кәһф сурәси, 12-ҹи ајә.
[22] Кәһф сурәси, 4-5-ҹи ајәләр.
[23] Исра сурәси, 44-ҹү ајә.
[24] Әлламә Тәбатәбаи, Мәһәммәд Һүсејн, Тәфсир Әл-Мизан, 17-ҹи ҹилд, сәһ-609.
[25] Зилзал сурәси, 4-5-ҹи ајәләр.
[26] Бәгәрә сурәси, 260-ҹи ајә.
[27] Мәкарим Ширази, Тәфсир Нүмунә, 15-ҹи ҹилд, сәһ-399.
[28] Мүфрәдат Рағиб, “һөкм” кәлмәси.
[29] Мәкарим Ширази, Тәфсир Нүмунә, 15-ҹи ҹилд, сәһ-399.
[30] Мәкарим Ширази, Тәфсир Нүмунә, 17-ҹи ҹилд, сәһ-37
[31] Амули, Шејх Һүрр, Әл-Фусулул мүһүммә фи үсулул әиммә, 1-ҹи ҹилд, сәһ-228.
32] Лоғман сурәси, 12-ҹи ајә.
[33] Мәкарим Ширази, Тәфсир Нүмунә, 16-ҹы ҹилд, сәһ-349