پاسخ این پرسش در ضمن چند بند ارائه می‌گردد:
- نخست باید گفت که دین اسلام، رفتارهای انسان را از یک نگاه به پنج دسته تقسیم می‌کند که در سه دسته‌ی از آنها (مباحات، مکروهات و مستحبات) هیچ دوزخ و عذابی در انتظار متخلفان نیست، بلکه پیامد آنها همان رسیدن و یا نرسیدن به برخی منفعت‌ها است؛ اما تنها برای کسانی که نسبت به رعایت دو دسته‌ی دیگر(محرمات و واجبات) بی‌تفاوت بوده و به عبارتی گنهکار باشند، مجازات‌هایی در نظر گرفته شده است.[i]
- بخشی از احکام اسلامی مربوط به حق دیگران بوده و رعایت‌نکردن آنها تنها به معنای نرسیدن انسان به یک نفع نیست، بلکه علاوه بر آن، موجب ضرر به دیگران نیز خواهد بود که در نظر گرفتن مجازات برای چنین تخلف‌هایی، موضوعی عقلایی است.
- در مورد بخشی از رفتارها و کردارها؛ مانند ایمان به خدای متعال یا خواندن نماز که جنبه‌ی فردی آن برتری دارد، می‌توان گفت:
3- 1. ممکن است عذاب و مجازات در این موارد، اثر وضعی یک کردار باشد که مشابه آن‌را در برخی دستورات بهداشتی می‌بینیم که با رعایت‌نکردن آنها این گونه نیست که تنها به نفعی نرسیم، بلکه اثر وضعی آنها این خواهد بود که به درد و بیماری و عذاب و حتی مرگ نیز دچار شویم.
2-3. برخی عذاب‌های الهی - چه در دنیا و چه بعد از برپایی قیامت - برای افرادی که بعد از تحمل بعضی از مجازات‌ها در نهایت وارد بهشت می‌شوند، نوعی رحمت است و می‌توان آن‌را نظیر نوعی عمل جراحی دانست که موجب برطرف شدن ریشه بیماری‌ها می‌شود؛ از این‌رو عذاب‌های جهنم برای این دسته افراد، راهی برای پاک شدن و برطرف‌شدن موانع کمال آنان ارزیابی می‌شود.[ii]
بنابر این، در مورد برخی از احکام دینی، با توجه به اهمیتشان در زندگی انسان و گره خوردن سعادت دنیا و آخرت او با آنها، خدای متعال از روی حکمت و رحمت، علاوه بر نفع و پاداشی که برای رعایت‌کنندگان توصیه‌ها در نظر گرفته، برای متخلفان نیز مجازات‌هایی را تعیین نمود تا انسان‌ها انگیزه بیشتری نسبت به رعایت آنها داشته باشند.
جالب است بدانیم حتی افرادی که لزوما به خدا و آخرت هم معتقد نیستند، در روابط اجتماعی خود این‌گونه رفتار می کنند.
به عنوان نمونه، قوانین راهنمایی و رانندگی برای حفظ نظم و جلوگیری از تضییع حقوق دیگران است؛ اما با این وجود، رعایت بخشی از این قوانین - مانند بستن کمربند ایمنی در خودرو و داشتن کلاه ایمنی در موتور سیکلت - تنها به نفع خود رانندگان است که در صورت تخلف به آن نفع نخواهند رسید؛ با این‌حال این‌گونه نیست که پلیس، متخلفان از چنین مقرراتی را به حال خود واگذارد و بگوید که چون آنها با تخلف از این قوانین، خودشان را از این نفع محروم کرده‌اند، پس دیگر نیازی به مجازات مضاعف ندارند، بلکه می‌بینیم که برای هر کدام از این تخلفات نیز جریمه‌ای در نظر گرفته می‌شود.
- اما در ارتباط با این ادعا که منظور خدا از جهنم و آتش، همان سوزش و احساس بدی است که یک نفر به جهت پیروی نکردن از حق در درونش ایجاد می‌شود؛ باید گفت:
الف) بیشتر آیات قرآن و روایاتی که در آنها وعده آتش برای گنه‌کاران ذکر شده، صریح است و تفسیر معنای مجازی و کنایه‌ای برای آنها، نیازمند دلیلی قانع‌کننده است.[iii]
ج) با آن‌که اهل معرفت بر این باورند که آتش حرمان و سوزش از دست دادن سعادت، سوزنده‌تر از آتش جهنم است؛[iv] اما این دلیلی نیست که آتش دوزخ را انکار کنیم، بلکه در حقیقت دو آتش جداگانه دامنگیر گنه‌کاران می‌شود: یکی آتش دوزخ و دیگری آتش دوری از پروردگار؛ و از همین‌رو است که امام علی(ع) در دعای کمیل می‌فرماید:
«فَهَبْنى یا اِلهى وَسَیدِى وَمَوْلاىَ وَرَبّى، صَبَرْتُ عَلى عَذابِکَ، فَکَیفَ اَصْبِرُ عَلى فِراقِکَ، وَهَبْنى صَبَرْتُ عَلى حَرِّ نارِکَ فَکَیفَ اَصْبِرُ عَنِ النَّظَرِ اِلى کَرامَتِکَ»؟!
خداى من، آقای من، مولای من، پروردگار من، گیرم که بر عذابت صبورى کنم، چگونه جدایی از تو را تحمل کنم؟! گیرم که بر حرارت دوزخ تو شکیبا باشم، چگونه از لطف و کرمت چشم پوشم؟!
[i]. ر. ک: نمایه 103789 (رابطه میان احکام پنج‌گانه، با ثواب و عقاب).
[ii]. جهنم، باطنش صورت لطف و رحمت الهی است که برای تخلیص مؤمنان معصیت کار و رساندن آنها را به سعادت ابد، چاره منحصره است... جهنم، برای کسانی که فطرتشان بکلی محجوب نشده و به کفر و جحود و نفاق نرسیده باشند، رحمت است. ر. ک: امام خمینی، معاد از دیدگاه امام خمینی، ص 270 و 271، موسسه نشر آثار. 1392ش.
[iii]. ر. ک: نمایه18675 (طبقات جهنم).
[iv]. قذارات باطنیّه موجب حرمان از سعادت و منشأ جهنّم اخلاق، که به گفته‌ی اهل معرفت بالاتر و سوزنده تر است از جهنّم اعمال، می‌باشد. معاد از دیدگاه امام خمینی، ص 373.