«إِنَّ الشَّیْطانَ کانَ لِلرَّحْمنِ عَصِیًّا»؛[1] شیطان نسبت به خداوند رحمان عصیانگر است. در نتیجه کسى که در راه مستقیم قرار نگیرد، در ولایت شیطان قرار مىگیرد و اگر فردی ندای «أَهْدِکَ صِراطاً سَوِیًّا» را نشنود، دوست و یاور شیطان خواهد شد: «فَتَکُونَ لِلشَّیْطانِ وَلِیًّا».[2]
همان‌گونه که در پرسش بدان اشاره شده، در برخی آیات و روایات، آن‌جا که از شیطان نام برده می‌شود، در برابرش از صفت رحمانیت خدا یاد می‌شود؛ به عنوان نمونه:
- «یا أَبَتِ إِنِّی أَخافُ أَنْ یَمَسَّکَ عَذابٌ مِنَ الرَّحْمنِ فَتَکُونَ لِلشَّیْطانِ وَلِیًّا»؛[3] (حضرت ابراهیم(ع)) به پدرش(عمویش) گفت، من مىترسم (خداوند) رحمان عذابی به تو برساند و تو یار شیطان شوى».
- «وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرینٌ»؛[4] و هر کسی از یاد (خداوند) رحمان دوری کند، بر او شیطانى مىگماریم تا همنشین وی شود.
امام حسین(ع) در نخستین برخوردش با حرّ بن یزید ریاحی به ترسیم علل حرکت روشن‌گرانه خویش از حجاز به سوی عراق و کوفه و بیان هدف خود پرداخت و فرمود:
«ایها النّاس ... قَدْ عَلِمْتُمْ أَنَّ هَؤُلَاءِ الْقَوْمَ قَدْ لَزِمُوا طَاعَةَ الشَّیْطَانِ وَ تَوَلَّوْا عَنْ طَاعَةِ الرَّحْمَنِ وَ أَظْهَرُوا الْفَسَادَ وَ عَطَّلُوا الْحُدُود....»؛[5] هان ای مردم! آگاه باشید که این افراد(سپاهیان اموی) فرمان‌برداری شیطان را برگزیده و از اطاعت و فرمان‌برداری خدا سر برتافتند و فساد را ظاهر کردند و حدود (الهی) را ترک کردند...».
البته این‌گونه نیست که هر کجا نام شیطان در برابر پروردگار قرار گرفته باشد، تنها صفت رحمان برای خداوند مورد استفاده قرار گرفته باشد تا چنین پرسشی پیش آید:
«کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ»؛[6] اى کسانى که ایمان آوردهاید، همگى به اطاعت [خدا] وارد شوید، و گام‌هاى شیطان را دنبال نکنید که او براى شما دشمنى آشکار است.
در این آیه، نام مقدس «الله» در برابر «شیطان» ذکر شده است.
از سوی دیگر در آیاتی صفت رحمن را بدون ذکر نام شیطان آورده است:
«إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا»؛[7] همانا کسانى که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، خداوند رحمان محبت آنان را در دل بندگانش قرار مىدهد.
با این وجود، تردیدی در آن نیست بر خلاف شیطان که هیچ رحم و دلسوزی نسبت به انسان‌ها ندارد، خداوند نسبت به بندگان خویش دلسوز است و انسان باید از سخن دلسوز خود پیروی کند و نه از وسوسه دشمن خود.
نکته دیگر آن‌که به دلیل هم‌وزن بودن «رحمان» و «شیطان»، باهم‌آیی این دو واژه بر فصاحت کلام افزوده و شاید یکی از دلایلی که این دو واژه در بسیاری از موارد در کنار هم قرار گرفته باشند، افزودن بر فصاحت عبارت باشد.
[1]. مریم، 44.
[2]. مریم، 43 و 45.
[3]. مریم، 45.
[4]. زخرف، 36.
[5]. ابو مخنف کوفی، لوط بن یحیی، وقعة الطف، محقق، مصحح، یوسفی غروی، محمد هادی، ص 172، قم، جامعه مدرسین، چاپ سوم، 1417ق.
[6]. انعام، 142.
[7]. مریم، 96.