مشتقاتی که برگرفته از ریشه «ثقل» باشند، تقریبا تمامی آنها ناظر به نوعی از سنگینی‌اند.
به عنوان نمونه «ثِقَل» بر وزن «عِنَب» به معنای سنگینى و «ثقیل» به معنای سنگین است. البته اصل این سنگینی در اجسام بوده؛ اما حسب مورد در معانى و امور غیر حسی نیز استفاده می‌شود.[1]
28 مشتق برگرفته از ریشه «ثقل» در قرآن کریم را نیز باید در همین راستا معنا کرد، مانند:
«وَ یَذَرُونَ وَراءَهُمْ یَوْماً ثَقِیلًا»؛ و روز سنگین را که در پیش روى دارند به کلی از یاد می‌برند.
«إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا»؛ ما به زودى سخنى سنگین بر تو نازل خواهیم کرد.
در این آیات، «ثقیل» که به معناى سنگین است، صفت برای روز قیامت و برای وحی الهی آمده است.
«مثقال» که واحد وزن است،[2] نیز در قرآن هم در معنای مادی و محسوس و هم در معنای معنوی و غیر محسوس آن به کار رفته است.
یکی از مشتقات ریشه «ثقل» در قرآن، همان چیزی است که در پرسش بدان اشاره شده است:
«سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَیُّهَ الثَّقَلانِ»؛[3] اى جن و انس! به زودى به حساب شما خواهیم رسید.
علت این‌که خدای متعال انس و جنّ را «ثقلان» و یا دو سنگینی نامیده، این است که آنها دو گروهی برجسته و دارای ارزش و جایگاهی ممتاز در روى زمین هستند؛ و این به دلیل مقام و شأن و سنگینى معنوى آنها در روی زمین نسبت به دیگر موجودات است؛ چرا که خداوند به آنها از نظر عقل، شعور، دانش و آگاهى وزن و ارزش خاصى داده است.[4]
البته گفته شده است که این نام‌گذاری می‌تواند به علت سنگینی گناه و تکالیف این دو گروه باشد.[5]
گفتنی است؛ واژه ثِقلین و یا ثَقَلین که در حدیث ثقلین آمده نیز به معنای دو گوهر گرانبها و ارزشمند، یعنی قرآن و اهل بیت(ع) است.
[1]. ر. ک: راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 174، دمشق، بیروت، دارالقلم، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق.
[2]. ر. ک: پاسخ fa2756.
[3]. الرحمن، 31.
[4]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، تهرانی، آقا بزرگ، محقق، قصیرعاملی، احمد، ج 9، ص 474، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
[5]. ر. ک: فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 29، ص 361، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق؛ رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق، حکمت، علی اصغر، ج 9، ص 414، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم، 1371ش.