«عقل» و «اندیشه» در اصل همان خودآگاهی انسان است که ویژه انسان‌ها بوده و حیوانات در عین داشتن شعور، فاقد عنصری به نام «من» و آگاهی از خود هستند. به بیان دیگر، عقل آن نور آگاهی است که به تمامی ارکان ادراکی(حواس، تصورات، تفکر، حافظه و ...)، احاطه داشته و همه را دارای روشن‌بینی می‌کند.

این آگاهی انسان نسبت به  بودنِ خود و در واقع، شاهد بودن بر خود، کانون همه‌ی فهم‌های مختص انسان است.

«تعقّل» نیز به معنای استفاده انسان از توانایی عقلی خود می‌باشد.

مراتب عقل هم همان مراتب خودآگاهی انسان از خویشتن خواهد بود که این خودآگاهی همه‌ی مراتب ادراکات و ابزارهای حسی، خیالی، فکری، حافظه و .... را شامل شده و همه را دارای درک و فهم انسانی می‌کند.

در تعابیر روایات و احادیث ائمه(ع) عقل چيزی است كه به وسيله آن خدا پرستش شود و بهشت به دست آيد.

در مکتب اسلام عقل جایگاه ویژه‌ای دارد، به گونه‌ای که در کنار وحی به عنوان یکی از دلایل و حجت‌ها شمرده شده است. عقل، حجّت درونى انسان‏ها است كه آنها را در مسير كمال رهبرى مى‏‌كند.

عقل مورد اشاره اسلام، عقلی است كه انسان را به سوی دین ـ كه عهده‌دار سعادت بشری است ـ راهنمایی می‌كند و تجسم كامل این عقل در وجود معصومان(ع) و سایر مؤمنانی است كه اولیای الهی محسوب می‌شوند.

عقل تقسیمات و مراتبی دارد:یکی عقل نظری که كارش درک و شناخت واقعیت‌‌ها و قضاوت در باره‌ی آنها است. و دیگری، عقل عملی، همان قوه‌ای است که کنش و رفتار آدمی را کنترل می‌کند، یا كارش درک بایدها و نبایدها است. که در واقع عقل عملی مبنای علوم زندگی است.