واژه‌های برگرفته از ریشه «ب أ س» دارای معانی گوناگون؛ اما به نسبت مشابه هستند که جامع تمام این معانى همان سختى و ناپسندی است و عذاب، جنگ، ترس و ... همه از مصادیق آن به شمار می‌آیند.[1]
در همین راستا قرآن کریم، 73 بار از مشتقات ریشه «ب أ س» به ترتیب زیر استفاده کرده است:
- «بئس» به عنوان یکی از افعال مدح و ذم، با در نظر گرفتن پیشوندها و پسوندها (بئسما، لبئس، فبئس، فلبئس) 40 مرتبه در قرآن به کار رفته به این معنا که «چه بد است!»، «چه زشت است!».
«... لَبِئْسَ ما کانُوا یَصْنَعُون»؛[2] چه کارهاى زشت و ناپسندی مرتکب می‌شدند.
«فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ»؛[3] جهنم براى او کافى است و بد جایگاهى است.
- «بَأس» به معنای «عذاب»، «جنگ»، «قدرت»، «استحکام» و «تهدید» نیز با اعراب‌های گوناگون، 25 مرتبه در قرآن تکرار شده است.
«... وَ حَرِّضِ الْمُؤْمِنین عَسَى اللَّهُ أَنْ یَکُفَّ بَأْسَ الَّذینَ کَفَرُوا وَ اللَّهُ أَشَدُّ بَأْساً»؛[4] و مؤمنان را تشویق به نبرد کن، باشد که خداوند تهدید کافران را خنثی کند و تهدید خداوند سخت‌تر است.
«…عِباداً لَنا أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ»؛[5] بندگانی نیرومند را بر شما مسلط می‌گردانیم.
«بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ»؛[6] آنان در میان خود به شدت قدرت‌نمایی می‌کنند.
«فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا»؛[7] چرا هنگامى که عذاب ما به آنها رسید زارى نکردند؟
- «بأساء» به معنای «گرفتاری و ناراحتی» را نیز در 4 آیه از قرآن مشاهده می‌کنیم:
« ... وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ»؛[8]... و در برابر گرفتاری و بیماری و در میدان جنگ، استقامت به خرج می‌دهند.
- ریشه مورد گفت‌وگو دو بار هم به صورت ثلاثی مزید و از باب افتعال در قرآن وجود دارد که به معنای «اندوهگین‌شدن» است.
«فَلَا تَبْتَئِسْ بِمَا کَانُوا یَفْعَلُونَ»[9] و «فَلَا تَبْتَئِسْ بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ»؛[10] از رفتارشان اندوهگین مباش!
- «بائس» در قالب اسم فاعل به معنای «شخص گرفتار» و «بئیس» در قالب صفت مشبهه به معنای «شدید»، هر کدام یک‌بار در قرآن مورد استفاده قرار گرفته است:
«وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِیرَ»؛[11] و از گوشت قربانی به اشخاص گرفتار و فقیر نیز بخورانید.
«بِعَذابٍ بَئِیسٍ»،[12] ... به عذابی شدید.
[1]. ر. ک: قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج 1، ص 194- 159، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1371ش.
[2]. مائده، 63.
[3]. بقره، 206.
[4]. نساء، 84.
[5]. اسراء، 5.
[6]. حشر، 14.
[7]. انعام، 43.
[8]. بقره، 177.
[9]. هود، 36.
[10]. یوسف، 69.
[11]. حج، 28.
[12]. اعراف، 165.