«آیه» به معانی مختلفی؛ مانند نشانه، علامت، عبرت، دلیل، معجزه و ... است.
این واژه به صورت «آیه»، «آیتین»، «آیات»، «الآیه» و ... 382 بار در قرآن مورد استفاده قرار گرفته[1] که شامل تمام معانى یاد شده است.
البته همان‌گونه که لغت‌شناسان گفته‌اند معناى اصلى و حقیقى «آیه»، همان علامت و نشانه است. و معانی دیگر با معناى اصلى قابل جمعاند.
همچنین به قسمت مشخصی از کلمات قرآن که از یک‌جا شروع و به مقطعى ختم شود نیز آیه گفته می‌شود؛ زیرا که هر بخشی از قرآن، نشانه‌ای از نشانه‌‌هاى خداوند بوده و بشر از آوردن مانند آن عاجز است.
در قرآن، تمام موجودات و پدیده‌های جهان هستی «آیه» خوانده شده‌اند؛ زیرا همگی نشان و دلیل بر عظمت، قدرت و علم الهی‌اند.[2]
با توجه به آنچه گفته شد، به چند فراز از قرآن که در آن از واژه «آیه» استفاده شده اشاره می‌کنیم:
- آیه به معنای «معجزه»: «سَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَةٍ بَیِّنَةٍ»؛[3] از بنی اسرائیل بپرس که چه مقدار معجزات واضحی را نشانشان داده بودیم؟
قرآن به معجزه معروف موسی(ع) یا (ید بیضاء) نیز «آیه» گفته است: «وَ اضْمُمْ یَدَکَ إِلى جَناحِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ آیَةً أُخْرى»؛[4] و دستت را به گریبانت ببر، تا سفید و بی‌عیب بیرون آید. این نشانه دیگرى است.
- آیه به معنای «دلیل و نشانه»: «وَ قالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ»؛[5] پیامبرشان به آنها گفت که نشان پادشاهى او[6] این است که تابوت(عهد)[7] دوباره به شما برمی‌گردد که سکینه پروردگارتان و باقى‌مانده میراث خاندان موسى و خاندان هارون در آن است و فرشتگان حملش میکنند.
- آیه معنای «دلیل خداشناسی»: «وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَةَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَةَ النَّهارِ مُبْصِرَةً ...»؛ [8] ما شب و روز را دو دلیل (براى شناسایى خدا) قرار دادیم. آن‌گاه که نشانه شب را محو کردیم، نشانه روز را روشنى‌بخش درآوردیم.
در این‌جا «آیه» به معناى دلیل و نشانه خداشناسی آمده است.
- آیه به معنای «دلیل برای اثبات معاد»: «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَى الْأَرْضَ خاشِعَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتى»؛[9] از نشانه‌‌هاى او این است که زمین را پژمرده و خاموش می‌بینى؛ اما همین که آب(باران) بر آن فرو می‌ریزیم، به جنبش درآمده، گیاهانش می‌‌رویند، همان کسى که زمین را این‌گونه زنده کرد مردگان را نیز زنده می‌‌کند، او بر همه چیز توانا است.
- آیه به معنای «عبرت»: «فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً»؛[10] پس امروز بدنت را از آب بیرون میاندازیم، تا براى آیندگان مایه عبرت باشى.
- آیه به معنای «آیات قرآن»: «هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ ...»؛[11] او کسى است که کتاب را بر تو نازل کرد، بعضى از آیات آن، آیه‌های محکم بوده که بخش اصلی و محوری قرآن به شمار می‌آیند.
- آیه به معنای «عمارت و ساختمان»: «أَ تَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَةً تَعْبَثُونَ»؛[12] آیا شما از روی هوا و هوس، در هر مکان مرتفع، عمارت و برجی میسازید؟!
[1]. ر. ک: عبد الباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس، ج 1، ص 103- 108، قاهره، 1364ق.
[2]. ر. ک: قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج 1، ص 145- 146، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1371ش.
[3]. بقره، 211.
[4]. طه، 22.
[5]. بقره، 248.
[6]. ر. ک: «زندگی‌نامه طالوت».
[7]. ر. ک: «مقصود از تابوت در حدیث غدیر».
[8]. اسراء، 12.
[9]. فصلت، 39.
[10]. یونس، 92.
[11]. آل عمران، 7.
[12]. شعراء، 128.