امام علی(ع) در فرازی کوتاه از سخنانش فرمود:
«الْغِنَى وَ الْفَقْرُ بَعْدَ الْعَرْضِ عَلَى اللَّه»؛[1] توانگرى و تنگ‌دستی پس از عرضه اعمال به پیش‌گاه خداوند مشخص می‌شود.
امام(ع) در این سخن؛ کوتاه اما حکیمانه به حقیقت فقر و غنا اشاره کرده است؛ یعنی دارایی و نداری انسان در قیامت و هنگامی مشخص می‌گردد که پرونده اعمالش را در پیش‌گاه خداوند گذاشته و سپس به دست خود او بدهند!
همان‌گونه که می‌دانید، با توجه به اینکه هم فقر و هم غنا دارای جنبه مادى و معنوى هستند و به عبارتی مانند یک سکّه، هر کدامشان دو رو دارند، می‌توان تصور کرد که فردی در جنبه مادی ثروتمند بوده و در جنبه معنوی فقیر باشد و بر عکس، زیرا داشتن مال، مقام و دیگر نعمت‌های مادی از مصادیق جنبه مادى ثروت‌اند و بدیهی است که چنین ثروتی، زوال‌پذیر است؛ چرا که اساسا خود دنیا زودگذر و فانی است.
به همین دلیل فراوان اتفاق می‌افتد که فردی امروز دارای سرمایه انبوه است؛ اما صبح فردا با مرگ، بیماری و ... تمام آنها را از دست می‌دهد!
اما بر عکس، سرمایه معنوى که همان فضایل اخلاقی، اعتقادات توحیدی و اعمال عبادی است، در دنیا و آخرت با انسان است.
همین‌گونه است فقر مادی و معنوی؛ لذا امام(ع) در سخنش به این نکته اشاره فرمود که تنها هنگام حضور همگان در پیش‌گاه عدل الهی است که معلوم می‌شود چه کسى در واقع غنى و چه کسى به واقع فقیر است؛ زیرا آن‌جا است که زندگی جاوید و فناناپذیر وجود دارد.
آنها که نامه اعمالشان پر از اطاعت از خداوند و نیکی است، ثروت‌مندان حقیقی‌اند. و کسانی که نامه اعمالشان پر از گناه و نافرمانی است، فقراى واقعى خواهند بود.
به همین نکته اشاره دارد رسول خدا(ص) که فرمود: «لَیْسَ الْغِنَى فِی کَثْرَةِ الْعَرَضِ وَ إِنَّمَا الْغِنَى غِنَى النَّفْس»؛[2] ثروت در فراوانی مال نیست؛ بلکه ثروت، ثروت نفس است؛ یعنی ثروت واقعی بی‌نیازی درونی و مناعت طبع است که یکی از فضایل معنوی است. کسی که به آنچه دارد راضی است، و با وجود آن خود را از دیگران بی‌نیاز می‌بیند و برای افزودن آن حرص ندارد. چنین فردی از ثروتمندترین مردم است.
بنابر این، ثروتمند واقعی کسی است که گوش به فرمان خدای متعال بوده و به دنبال آن دارای اجر و پاداش ابدی و زوال‌ناپذیر گردد. و فقیر واقعی کسی است که در پیش‌گاه خداوند اندوخته‌ای از حسنات ندارد، و این همان فقر حقیقی است.
[1]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 555، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.
[2]. کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، محقق، مصحح، نعمة، عبد الله، ج 2، ص 193، قم، دارالذخائر، چاپ اول، 1410ق.