در ارتباط با جمع‌آوری و تدوین قرآن کریم در میان دانشمندان مسلمان سه دیدگاه وجود دارد:

1. قرآن در زمان خود پیامبر اسلام(ص) و با نظارت آن‌حضرت و در پرتو هدایت الهى جمع‌آورى شد، هر چند خود حضرت رسول(ص) شخصاً قرآن را ننوشت، و یا جمع‌آورى آیات را انجام نداده بود.^[1]
2. قرآن موجود از سوی حضرت علی(ع) و بعد از رحلت پیامبر(ص) جمع‌آورى و تدوین شد، و این کار در دورانى که حضرت على‏(ع) خانه‌نشین بودند، انجام پذیرفت.^[2]
3. قرآن بعد از رحلت پیامبر(ص) توسط برخى صحابه، غیر از امام علی(ع)، جمع‌آورى و تدوین شد.^[3]

بسیارى از علماى شیعه، به ویژه متأخرین و محققان معاصر، معتقدند که قرآن در زمان پیامبر(ص) و با نظارت ایشان جمع‌آورى شد.^[4]

برخى از شیعیان نیز دیدگاه دوم را پذیرفته و علی‏(ع) را گردآورنده آن نمی‌دانند.^[5] اما بسیارى از اهل‌سنت رأى سوم را اختیار کرده و مستشرقان نیز معمولاً همین نظر را پذیرفته و اضافه کرده‌اند: قرآنى که حضرت على‏(ع) جمع‌آورى کرد، مورد اعتناى اصحاب واقع نشد.

چنان‌که روشن است، بنابر نظر اوّل و دوم، جمع کل قرآن به خداوند مستند بوده و پیدایش سوره‌ها و ترتیب آنها نیز در پرتو وحی الهى بود؛ زیرا رسول اسلام(ص) طبق آیه شریفه: «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى‏»، «إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْیٌ یُوحى‏»،^[6] هر چه می‌فرمود، به خصوص در امور دینى، با راهنمایى وحى بود، و امامان معصوم(‏ع) نیز اگر نبى نبودند، ولى ادامه دهنده‌ی راه رسالت و داراى منصب الهى عصمت، و علم لدنى بودند.

کسانى که رأى سوم را پذیرفته‌اند، نه تنها نخواهند توانست الهى بودن این دو؛ یعنى پیدایش سوره‌ها و ترتیب آنها را اثبات کنند، بلکه در واقع آن‌را نفى کرده و ذوق و سلیقه‌ی شخصى اصحاب را در این مسئله دخیل می‌دانند.

در این‌جا ذکر چند نکته ضرورى است:

1. علامه طباطبائى در ذیل آیه شریفه: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُون‏»،^[7] می‌گوید: ویژگی‌هایى که براى قرآن ذکر شده است، مانند فصاحت و بلاغت، عدم وجود اختلاف و عجز از آوردن مثل آن، همگى در همین قرآن که در دسترس ما است، وجود دارد. وی نتیجه می‌گیرد که این قرآن، همان قرآن است که در صدر اسلام و در زمان خود رسول اکرم(ص) شناخته شده بود.^[8]

این سخن اگر چه تحریف را از قرآن نفى می‌کند، ولى نمی‌تواند ثابت کند که این مجموعه، با این شکل و صورت، وحیانى است؛ زیرا ویژگی‌هاى مذکور به‌گونه‌اى نیست که بتواند به اثبات رساند که ترتیب مجموعه آیات که سوره‌ها را به وجود آورده، و ترتیب مجموعه سوره‌ها که قرآن موجود را تشکیل داده، همان‌طور است که در زمان پیامبر بود.

2. اگر کسى بتواند اعجاز عددى را افزون بر مورد مفردات و تراکیب قرآنى در حوزه‌ی سوره‌ها و ترتیب آنها، ثابت کند؛ یعنى بین آیات یک سوره و بین خود سوره‌ها روابط عددى خاصى برقرار باشد که ایجاد آن براى بشر مقدور نیست، می‌تواند وحیانى بودن سوره‌ها و ترتیب آنها را نیز به اثبات رساند، ولى به هرحال باز وحیانى بودن ترتیب همه آیاتى که در یک سوره گرد آمده ‏است، اثبات نخواهد شد.^[9]، [10]
3. در مجمع البیان و الکشاف آمده است: چون آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فیه‏...» نازل شد، جبرئیل گفت: مکان آن، رأس آیه‌ی 280 سوره‌ی بقره است، و حال آن‌که سوره‌ی بقره، در اوایل هجرت نازل شد و این آیه در دهم هجرت در حجة الوداع نازل گردید. در مجمع البیان گفته است: تمام سوره‌ی بقره مدنى است، مگر آیه‌ی «و اتقوا یوما...» که در حجة الوداع نازل شده است .

برای اثبات قول اول دلایلی ذکر شده است که از این قرار است:

1. در مقدمه‌ی مجمع البیان، فن خامس، از سید مرتضى علم الهدى نقل می‌کند: قرآن در زمان رسول خدا(ص) به صورتى که امروز است، تدوین شده بود. [11]به دلیل این‌که قرآن کریم در آن ایام، تعلیم می‌شد و همه‌اش را حفظ می‌کردند. و آن‌را به رسول خدا نشان می‌دادند و بر وى می‌خواندند، و عده‌اى؛ مانند عبدالله بن مسعود و ابى بن کعب و دیگران، آن‌را چندین بار بر پیامبر اکرم خواندند.
2. حاکم در المستدرک[12] از زید بن ثابت نقل می‌کند: «کُنَّا عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ نُؤَلِّفُ الْقُرْآنَ مِنَ الرِّقَاعِ»؛ (نزد رسول خدا بودیم و قرآن را از رقعه‌ها جمع می‌کردیم.) علامه خوئى نیز آن‌را در البیان،[13] از الاتقان سیوطى و المستدرک نقل کرده است .

این سخن، صریح است در این‌که جمعى از کاتبان وحی نزد آن‌حضرت گرد آمده و قرآن را - که در رقعه‌ها و پارچه‌ها بود - جمع و مرتب می‌کردند. عبدالله بن عمر می‌گوید: قرآن را جمع کردم و هر شب آن‌را می‌خواندم . این خبر به پیامبر رسید، فرمود: قرآن را در یک ماه بخوان.[14] این حدیث نیز دلالت بر جمع شدن قرآن کریم در عصر رسول خدا دارد.

3. شیعه و اهل‌سنت به اتفاق نقل کرده‌اند که رسول خدا(ص) فرمود: «لَا صَلَاةَ إِلَّا بِفَاتِحَةِ الْکِتَاب‏».[15] می‌دانیم که سوره‌ی حمد، اولین سوره‌ی نازل شده از قرآن نیست. پس فاتحة الکتاب بودن(حمد) در زبان رسول خدا(ص) نشان می‌دهد که قرآن کریم در عصر آن‌حضرت جمع شده و (حمد) در اول آن قرار داده شده بود.
4. در حدیث متواتر ثقلین، نقل شده است که رسول خدا فرمود: «انى تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی ... ». پس مشکل است که آن‌حضرت از (کتاب الله) یک چیز درهم و برهم و غیر مرتب را در نظر گرفته باشد؛ لذا نظرش به کتاب تألیف شده و مرتب بود .
5. در روایات آمده است: عده‌اى از صحابه، قرآن را در زمان رسول خدا جمع کردند که از آن جمله‌ی آنها على بن ابی‌طالب(ع)، سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، ثابت بن زید بن نعمان، ابى بن کعب و زید بن ثابت بودند. در تاریخ قرآن -تألیف ابوعبدالله زنجانى- بعد از نقل این سخن در این زمینه، چند روایت از بخارى و اتقان سیوطى و از بیهقى و مناقب خوارزمى، نقل کرده است. و اینها در البیان، -تألیف آیت الله خوئى-، فصل جمع القرآن) نیز مشروح نقل شده است. ظهور این روایات، در جمع ترتیب و تدوین قرآن کریم است که قهرا زیر نظر پیامبر(ص) بود.
6. بالاتر از همه اینها، این است که ائمه(ع) به این ترتیب، اعتراضى نکرده و آن‌را پذیرفته‌اند. اگر این تدوین و ترتیب در زمان رسول خدا و تحت نظر آن‌حضرت انجام نگرفته بود، ائمه‌ی معصومین(ع) آن‌را بازگو می‌کردند. و لااقل می‌فرمودند: این قرآن همان است که نازل شده و لکن این ترتیب، بعد از آن‌حضرت بود.

وانگهى، اهتمام بى حد رسول خدا(ص) نسبت به قرآن، مانع از این بود که این کار را انجام ندهد و از دنیا برود.[16]

[1]. ر. ک: طالقانى، سید عبدالوهاب، علوم قرآن، ص 83.

[2]. ر. ک: جلالى نائینى، سید محمد رضا، تاریخ جمع قرآن کریم، ص 87.

[3]. این نظر را اکثریت اهل‌سنت پذیرفته‌اند. همان، ص 19 – 51.

[4]. ر. ک: علوم قرآن، ص 83؛ میلانى، سید على، التحقیق فى نفى التحریف عن القرآن الشریف، ص 41 - 42 و 46؛ معرفت، محمد هادى، صیانة القرآن من التحریف، ص 34.

[5]. ر. ک: تاریخ جمع قرآن کریم، ص 80.

[6]. «و از سر هوس سخن نمی‌گوید. این سخن به ‌جز وحیى که وحى می‌شود نیست». نجم،  3 – 4.

[7]. «بدون تردید، ما این قرآن را به تدریج نازل کردیم، و قطعاً نگهبان آن خواهیم بود». حجر، 9.

[8]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 12، ص 104، لبنان، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏‏، چاپ دوم‏، 1390ق.

[9]. هادوى تهرانى، مهدى، مبانى کلامى اجتهاد، ص 54 - 55، قم، خانه خرد، چاپ اول، 1377ش.

[10]. برگرفته از «جمع‌آوری و تنظیم قرآن»، 71.

[11]. «ان القرآن کان على عهد رسول الله صلى الله علیه و آله مجموعا مؤ لفا على ما هو علیه الآن». کاشانی، ملا فتح الله، زبدة التفاسیر، ج 1، ص 10، قم، بنیاد معارف اسلامی، چاپ اول، 1423ق؛ فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق، اعلمی، حسین، ج 1، ص 53، تهران، الصدر، چاپ دوم، 1415ق.

[12]. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق، عطا، مصطفی عبد القادر، ج 2، ص 249، ح 2901 و ص 668، ح 4217، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1411ق.

[13]. خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، ص 253، قم، مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی‏، چاپ اول، بی‌تا.

[14]. همان، ص 249. «جمعت القرآن فقرات به کل لیله فبلغ النبى (ص ) فقال اقراه فى شهر».

[15]. قطب الدین راوندی، سعید بن عبداللّٰه، فقه القرآن، محقق، مصحح، حسینی‌، سید احمد، ج 1، ص 102، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، 1405ق.

[16]. نک: قرشی، سید علی اکبر، نگاهى به قرآن، مبحث ترکیب و ترتیب سوره‌های قرآن.