کد سایت
fa40650
کد بایگانی
49684
نمایه
مستند فقهی ماده 946 قانون مدنی در ارث زوجه
طبقه بندی موضوعی
ارث
خلاصه پرسش
ماده 946 قانون مدنی درباره مقدار ارث زن از شوهر چه مستند روایی و فقهی دارد؟
پرسش
ماده 946 قانون مدنی درباره میراث زوجه چه مستند روایی و فقهی دارد؟
پاسخ اجمالی
در ماده 946 و 947 قانون مدنی قبل از اصلاحیه بیان شده بود که؛ «زوج از تمام اموال زوجه ارث میبرد، لیکن زوجه از اموال منقوله از هر قبیل که باشد ارث میبرد و از اموال غیر منقول فقط از قیمت ساختمان و درختان ارث میبرد».
اما در مجلس هشتم، نمایندگان با استناد به استفتایی که از مقام معظم رهبری در باب ارث بردن زن از اموال غیرمنقول شده و معظم له نیز نظر خود مبنی بر ارث بردن زنان از اموال غیر منقول شوهر را اعلام کرده بودند، ماده 947 را حذف و ماده 946 را به شرح زیر اصلاح کردند: «زوج از تمام اموال زوجه ارث میبرد و زوجه در صورت فرزند دار بودن زوج، یک هشتم از عین اموال منقول و یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول، اعم از عرصه و اعیان ارث میبرد. همچنین در صورتی که زوج، هیچ فرزندی نداشته باشد، سهم زوجه، یک چهارم از کلیه اموال به ترتیب فوق است».
مستند فقهی ماده 946 و 947 قبل از اصلاحیه، دیدگاه مشهور فقهای معاصر در باب ارث زن از شوهر بوده و مستند روایی آن نیز حاصل جمع روایاتی بوده که از ائمه(ع) نقل شده است.
اما مستند فقهی ماده 946 بعد از اصلاحیه، فتوای مقام معظم رهبری بوده و مستند روایی آن نیز جمع عرفی بین روایات منع ارث زن از اموال غیرمنقول و روایاتی که دلالت بر ارث زن از تمام اموال شوهر دارند می‌باشد که در پاسخ تفصیلی به برخی از آن روایات اشاره شده است.
اما در مجلس هشتم، نمایندگان با استناد به استفتایی که از مقام معظم رهبری در باب ارث بردن زن از اموال غیرمنقول شده و معظم له نیز نظر خود مبنی بر ارث بردن زنان از اموال غیر منقول شوهر را اعلام کرده بودند، ماده 947 را حذف و ماده 946 را به شرح زیر اصلاح کردند: «زوج از تمام اموال زوجه ارث میبرد و زوجه در صورت فرزند دار بودن زوج، یک هشتم از عین اموال منقول و یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول، اعم از عرصه و اعیان ارث میبرد. همچنین در صورتی که زوج، هیچ فرزندی نداشته باشد، سهم زوجه، یک چهارم از کلیه اموال به ترتیب فوق است».
مستند فقهی ماده 946 و 947 قبل از اصلاحیه، دیدگاه مشهور فقهای معاصر در باب ارث زن از شوهر بوده و مستند روایی آن نیز حاصل جمع روایاتی بوده که از ائمه(ع) نقل شده است.
اما مستند فقهی ماده 946 بعد از اصلاحیه، فتوای مقام معظم رهبری بوده و مستند روایی آن نیز جمع عرفی بین روایات منع ارث زن از اموال غیرمنقول و روایاتی که دلالت بر ارث زن از تمام اموال شوهر دارند می‌باشد که در پاسخ تفصیلی به برخی از آن روایات اشاره شده است.
پاسخ تفصیلی
قانون، از مهم‌ترین منابع حقوق است که در کشور ما مطابق اصول 58 و 59 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با تشریفات مقرر، از طرف مجلس شورای اسلامی وضع می‌گردد، یا از راه همه‌‌پرسی به طور مستقیم به تصویب می‌رسد. و به استناد اصل چهارم قانون اساسی؛ کلیه قوانین و مقررات مدنی، جزائی، مالی، اقتصادی، اداری، فرهنگی، نظامی، سیاسی و غیر اینها باید براساس موازین اسلامی باشد.
بنابراین، آنچه در تدوین و تصویب قانون، مورد نظر است، تطابق آن با شرع و موازین شرعی است که مسئولیت این کار بر عهده شورای نگهبان و در صورت بروز اختلاف بین شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی، بر عهده مجمع تشخیص مصلحت نظام است.
قانون‌گذار در باب میراث زن و شوهر در ماده 946 و 947 قانون مدنی قبل از اصلاحیه، میگوید: «زوج از تمام اموال زوجه ارث میبرد، لیکن زوجه از اموال منقوله از هر قبیل که باشد ارث میبرد و از اموال غیرمنقول فقط از قیمت ساختمان و درختان ارث میبرد».
اما در مجلس هشتم، مورخه 6 / 11 / 1387، نمایندگان با استناد به استفتایی که از مقام معظم رهبری در باب ارث بردن زن از اموال غیرمنقول شده و معظم له نیز نظر خود مبنی بر ارث بردن زنان از اموال غیرمنقول شوهر را اعلام کرده بودند، ماده 947 را حذف و ماده 946 را به شرح زیر اصلاح کردند: «زوج از تمام اموال زوجه ارث میبرد و زوجه در صورت فرزند دار بودن زوج، یک هشتم از عین اموال منقول و یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول اعم از عرصه و اعیان ارث میبرد. همچنین در صورتی که زوج، هیچ فرزندی نداشته باشد، سهم زوجه یک چهارم از کلیه اموال به ترتیب فوق است».[1]
پس از بیان قانون، حال به بررسی مستند فقهی و روایی این دو ماده قانونی قبل از اصلاحیه و بعد از اصلاحیه می‌پردازیم؛ بدین منظور دیدگاه فقها و علمای امامیه در باب میراث زن و شوهر را به همراه مستندات آن به طور اجمال به شرح زیر بیان می‌کنیم:
فقها در باب میراث زن و شوهر می‌گویند: «زن و شوهر از یکدیگر ارث میبرند، اگر شوهر بمیرد و فرزندی نداشته باشد، زن یک چهارم از اموال شوهرش را ارث میبرد، ولی اگر شوهر، فرزند داشته باشد چه پسر چه دختر چه یک فرزند چه بیشتر از یک فرزند – چه از این زن یا از زن دیگر - زن یک هشتم از اموال شوهرش را به ارث میبرد».[2]
حال آیا زن و شوهر از تمام اموال یکدیگر ارث میبرند، یا از برخی از اموال یکدیگر؟
شوهر از تمام اموال زن اعم از منقول و غیرمنقول ارث میبرد، اما زن از اموال منقول مطلقاً ارث میبرد.[3] ولی میراث زن از اموال غیرمنقول - عقار- با توجه به اختلاف در روایات، از مسائل بحث بر انگیز فقهى است، و به تبع روایات، دیدگاه فقها نیز متعدد و مختلف است که پنج یا شش دیدگاه و نظر[4] در این مسئله وجود دارد.[5]
دیدگاه مشهور از فقهای معاصر مانند؛ امام خمینی، آیات مکارم شیرازی، نوری همدانی، گلپایگانی، اراکی، خوئى، سیستانى، تبریزى، زنجانى و فاضل این است که: «زن از همۀ اموال منقول ارث مى‌برد ولى از زمین و قیمت آن ارث نمی‌برد، و همچنین از غیر منقول؛ مانند، بنا، درختان، زراعت، میوه و...، نیز ارث نمی‌برد، بلکه از قیمت آنان ارث مى‌برد».[6]
اما برخی از فقهای معاصر مانند؛ آیات صافی،[7] بهجت،[8] تبریزی[9] و سیستانی[10] در این حکم در بعضی از موارد با مشهور هم عقیده نیستند.
مستند روایی دیدگاه مشهور
روایاتی از معصومان(ع) نقل شده است که آنها را می‌توان به چند دسته تقسیم نمود و کنار هم قرار دادن تمام آنها و در نظر گرفتن موارد بیان شده در آنها، دلیل و مستندی برای دیدگاه فقهی مشهور از فقهای معاصر و قدمایی که با آنان در باب میراث زن و شوهر هم عقیده هستند، می‌باشند.[11]
1. «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ النِّسَاءِ هَلْ یَرِثْنَ الْأَرْضَ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ یَرِثْنَ قِیمَةَ الْبِنَاء»؛[12] از امام صادق(ع) سؤال شده آیا زنان از زمین ارث میبرند؟ امام فرمود: نه، اما از قیمت ساختمان ارث میبرند.
2. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَال: لاترث النساء من عقار الدور شیئاً و لکن یقوّم البناء والطوب و تعطى ثُمنها أو ربعها»؛[13] زنان از زمین خانه‌ها هیچ ارث نمى‌برند، ولى ساختمان و آجرها قیمت شده و یک هشتم یا یک چهارم قیمت آنها به آنان پرداخت مى‌شود.
3. «سَأَلْتُهُ عَنِ النِّسَاءِ مَا لَهُنَّ مِنَ الْمِیرَاثِ قَالَ لَهُنَّ قِیمَةُ الطُّوبِ وَ الْبِنَاءِ وَ الْخَشَبِ وَ الْقَصَبِ وَ أَمَّا الْأَرْضُ وَ الْعَقَارَاتُ فَلَا مِیرَاثَ لَهُنَّ فِیهَا»؛[14]از امام صادق(ع) سؤال شد؛ زنان از میراث چه بهره‌اى دارند؟ فرمود: زنان از قیمت آجر و ساختمان و چوب و حصیر ارث مى‌برند، اما از زمین و اشیای غیرمنقول، ارث نمی‌برد.[15]
مستند فقهی و روایی ماده 946 و 947 قبل از اصلاحیه
مستند فقهی این دو ماده، دیدگاه مشهور از فقهای معاصر بوده و مستند روایی آن نیز روایاتی می‌باشد که قول مشهور، نوعی جمع‌بندی میان این روایات است.
مستند فقهی و روایی ماده 946 بعد از اصلاحیه
مستند فقهی اصلاحیه جدید ماده 946 قانون مدنی در باب ارث زن از شوهر، فتوای مقام معظم رهبری است که آیت الله صافی نیز با اندکی تفاوت، چنین فتوایی دارند.
مستند روایی آن نیز جمع بین روایاتی است که زن را مطلقاً از ارث بردن اموال غیر منقول منع می‌کنند و روایاتی که در برخی از آنها بیان شده فرقی بین زن و شوهر در ارث وجود ندارد؛ مانند روایت منقول از امام صادق(ع) که راوی میگوید از امام صادق(ع) پرسیدم آیا مرد از زمین خانه و زمین‌های دیگر زنش ارث میبرد یا در این مورد همانند زن است و از این اشیا ارث نمی‌برد؟ امام فرمود مرد و زن از تمام اموال یکدیگر ارث میبرند.[16]
پس روشن شد مستند فقهی و روایی ماده 946 و 947 قانون مدنی قبل از اصلاحیه، دیدگاه مشهور از فقها و روایات ذکر شده از امامان معصوم(ع) می‌باشد که به برخی از آن روایات، در مستند روایی دیدگاه مشهور اشاره نمودیم. و مستند فقهی ماده 946 پس از اصلاحیه، فتوای مقام معظم رهبری است.
بنابراین، آنچه در تدوین و تصویب قانون، مورد نظر است، تطابق آن با شرع و موازین شرعی است که مسئولیت این کار بر عهده شورای نگهبان و در صورت بروز اختلاف بین شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی، بر عهده مجمع تشخیص مصلحت نظام است.
قانون‌گذار در باب میراث زن و شوهر در ماده 946 و 947 قانون مدنی قبل از اصلاحیه، میگوید: «زوج از تمام اموال زوجه ارث میبرد، لیکن زوجه از اموال منقوله از هر قبیل که باشد ارث میبرد و از اموال غیرمنقول فقط از قیمت ساختمان و درختان ارث میبرد».
اما در مجلس هشتم، مورخه 6 / 11 / 1387، نمایندگان با استناد به استفتایی که از مقام معظم رهبری در باب ارث بردن زن از اموال غیرمنقول شده و معظم له نیز نظر خود مبنی بر ارث بردن زنان از اموال غیرمنقول شوهر را اعلام کرده بودند، ماده 947 را حذف و ماده 946 را به شرح زیر اصلاح کردند: «زوج از تمام اموال زوجه ارث میبرد و زوجه در صورت فرزند دار بودن زوج، یک هشتم از عین اموال منقول و یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول اعم از عرصه و اعیان ارث میبرد. همچنین در صورتی که زوج، هیچ فرزندی نداشته باشد، سهم زوجه یک چهارم از کلیه اموال به ترتیب فوق است».[1]
پس از بیان قانون، حال به بررسی مستند فقهی و روایی این دو ماده قانونی قبل از اصلاحیه و بعد از اصلاحیه می‌پردازیم؛ بدین منظور دیدگاه فقها و علمای امامیه در باب میراث زن و شوهر را به همراه مستندات آن به طور اجمال به شرح زیر بیان می‌کنیم:
فقها در باب میراث زن و شوهر می‌گویند: «زن و شوهر از یکدیگر ارث میبرند، اگر شوهر بمیرد و فرزندی نداشته باشد، زن یک چهارم از اموال شوهرش را ارث میبرد، ولی اگر شوهر، فرزند داشته باشد چه پسر چه دختر چه یک فرزند چه بیشتر از یک فرزند – چه از این زن یا از زن دیگر - زن یک هشتم از اموال شوهرش را به ارث میبرد».[2]
حال آیا زن و شوهر از تمام اموال یکدیگر ارث میبرند، یا از برخی از اموال یکدیگر؟
شوهر از تمام اموال زن اعم از منقول و غیرمنقول ارث میبرد، اما زن از اموال منقول مطلقاً ارث میبرد.[3] ولی میراث زن از اموال غیرمنقول - عقار- با توجه به اختلاف در روایات، از مسائل بحث بر انگیز فقهى است، و به تبع روایات، دیدگاه فقها نیز متعدد و مختلف است که پنج یا شش دیدگاه و نظر[4] در این مسئله وجود دارد.[5]
دیدگاه مشهور از فقهای معاصر مانند؛ امام خمینی، آیات مکارم شیرازی، نوری همدانی، گلپایگانی، اراکی، خوئى، سیستانى، تبریزى، زنجانى و فاضل این است که: «زن از همۀ اموال منقول ارث مى‌برد ولى از زمین و قیمت آن ارث نمی‌برد، و همچنین از غیر منقول؛ مانند، بنا، درختان، زراعت، میوه و...، نیز ارث نمی‌برد، بلکه از قیمت آنان ارث مى‌برد».[6]
اما برخی از فقهای معاصر مانند؛ آیات صافی،[7] بهجت،[8] تبریزی[9] و سیستانی[10] در این حکم در بعضی از موارد با مشهور هم عقیده نیستند.
مستند روایی دیدگاه مشهور
روایاتی از معصومان(ع) نقل شده است که آنها را می‌توان به چند دسته تقسیم نمود و کنار هم قرار دادن تمام آنها و در نظر گرفتن موارد بیان شده در آنها، دلیل و مستندی برای دیدگاه فقهی مشهور از فقهای معاصر و قدمایی که با آنان در باب میراث زن و شوهر هم عقیده هستند، می‌باشند.[11]
1. «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ النِّسَاءِ هَلْ یَرِثْنَ الْأَرْضَ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ یَرِثْنَ قِیمَةَ الْبِنَاء»؛[12] از امام صادق(ع) سؤال شده آیا زنان از زمین ارث میبرند؟ امام فرمود: نه، اما از قیمت ساختمان ارث میبرند.
2. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَال: لاترث النساء من عقار الدور شیئاً و لکن یقوّم البناء والطوب و تعطى ثُمنها أو ربعها»؛[13] زنان از زمین خانه‌ها هیچ ارث نمى‌برند، ولى ساختمان و آجرها قیمت شده و یک هشتم یا یک چهارم قیمت آنها به آنان پرداخت مى‌شود.
3. «سَأَلْتُهُ عَنِ النِّسَاءِ مَا لَهُنَّ مِنَ الْمِیرَاثِ قَالَ لَهُنَّ قِیمَةُ الطُّوبِ وَ الْبِنَاءِ وَ الْخَشَبِ وَ الْقَصَبِ وَ أَمَّا الْأَرْضُ وَ الْعَقَارَاتُ فَلَا مِیرَاثَ لَهُنَّ فِیهَا»؛[14]از امام صادق(ع) سؤال شد؛ زنان از میراث چه بهره‌اى دارند؟ فرمود: زنان از قیمت آجر و ساختمان و چوب و حصیر ارث مى‌برند، اما از زمین و اشیای غیرمنقول، ارث نمی‌برد.[15]
مستند فقهی و روایی ماده 946 و 947 قبل از اصلاحیه
مستند فقهی این دو ماده، دیدگاه مشهور از فقهای معاصر بوده و مستند روایی آن نیز روایاتی می‌باشد که قول مشهور، نوعی جمع‌بندی میان این روایات است.
مستند فقهی و روایی ماده 946 بعد از اصلاحیه
مستند فقهی اصلاحیه جدید ماده 946 قانون مدنی در باب ارث زن از شوهر، فتوای مقام معظم رهبری است که آیت الله صافی نیز با اندکی تفاوت، چنین فتوایی دارند.
مستند روایی آن نیز جمع بین روایاتی است که زن را مطلقاً از ارث بردن اموال غیر منقول منع می‌کنند و روایاتی که در برخی از آنها بیان شده فرقی بین زن و شوهر در ارث وجود ندارد؛ مانند روایت منقول از امام صادق(ع) که راوی میگوید از امام صادق(ع) پرسیدم آیا مرد از زمین خانه و زمین‌های دیگر زنش ارث میبرد یا در این مورد همانند زن است و از این اشیا ارث نمی‌برد؟ امام فرمود مرد و زن از تمام اموال یکدیگر ارث میبرند.[16]
پس روشن شد مستند فقهی و روایی ماده 946 و 947 قانون مدنی قبل از اصلاحیه، دیدگاه مشهور از فقها و روایات ذکر شده از امامان معصوم(ع) می‌باشد که به برخی از آن روایات، در مستند روایی دیدگاه مشهور اشاره نمودیم. و مستند فقهی ماده 946 پس از اصلاحیه، فتوای مقام معظم رهبری است.
[1]. کمالان، سید مهدی، هندبوک کاربردی قوانین و مقررات حقوقی، ص 160، نشر کمالان، تهران، چاپ سوم، 1389ش.
[2]. شیخ مفید، المقنعة، ص 687، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، قم، چاپ اول، 1413ق.
[3]. امام خمینی، تحریر الوسیلة، ج 2، ص 397، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم، چاپ اول، بی‌تا.
[4]. 1. زن به طور مطلق از عین همۀ ترکه شوهرش ارث مى‌برد. 2. زوجه از عین و قیمت رباع- اراضى مسکونى- هیچ ارثى نمى‌برد اما از عین دیگر زمین‌ها و از قیمت ابزار و مصالح ساختمانى ارث مى‌برد. 3. زن از عین خانه و زمین مسکونى شوهرش ارث نمى‌برد ولى از قیمت آنها و از عین زمین‌هاى دیگر ارث مى‌برد. 4. زوجه اگر داراى فرزند باشد، از عین همۀ زمین‌ها ارث مى‌برد و اگر بدون فرزند باشد هیچ ارثى از زمین‌ها نمى‌برد و فقط از قیمت ابزار ومصالح ساختمانى ارث مى‌برد. 5. زن به طور مطلق، نه از عین و نه از قیمت اموال غیر منقول شوهرش ارث نمى‌برد. فقط از قیمت هوایی مانند ابزار و آلات و مصالح ساختمانى و درختان و زراعت، ارث مى‌برد. 6. زن اگر دارای فرزند باشد از عین همه اموال منقول و غیر منقول و اگر بى فرزند باشد از عین اموال منقول و قیمت اموال غیر منقول ارث مى‌برد. مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى- جمعى از مؤلفان، مجلة فقه أهل البیت(ع)، ج 41، ص 8 - 14، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع)، قم، چاپ اول، بی تا.
[5]. برای اطلاع از این اقوال و روایات مورد استناد هر کدام، ر.ک: مجلة فقه أهل البیت علیهم السلام (بالعربیة)، ج 41، ص 8 – 29؛ میراث الزوجة، ص 22 – 99.
[6]. امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده: بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، ج 2، ص 741، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ هشتم، 1424ق.
[7]. «زنى که از میت فرزند ندارد از زمین خانه ارث نمى‌برد، نه از خود زمین و نه از قیمت آن ولى از قیمت هوایى آن ارث مى‌برد، چنان‌که از سایر ترکۀ میت ارث مى‌برد. اما زنى که از میّت فرزند دارد، از همۀ اموال او ارث مى‌برد»؛ توضیح المسائل (محشى)، ج 2، ص 741.
[8]. «بنابر أظهر، زن با رضایت وارثان از خودِ هوائى هم مى‌تواند ارث ببرد و بنا بر أظهر در آنچه که گفته شد فرق ندارد، زن از این شوهر اولاد داشته باشد یا نه، اگر چه احتیاط در مورد زن بچه‌دار در ارث بردن از زمین، خوب است»؛ توضیح المسائل (محشى)، ج 2، ص 741.
[9]. «و أظهر آن است که زن از خود زراعت ارث مى‌برد»؛ همان، ج 2، ص 742.
[10]. «ولى نسبت به میوه‌هایى که در وقت فوت شوهر بر درختان است از عین آنها ارث مى‌برد»؛ همان، ج 2، ص 742.
[11]. گلپایگانى، صافی، لطف الله، میراث الزوجة، محقق، مصحح، قائنى، محمد فاضل، ص 22 - 99، دار القرآن الکریم، قم، چاپ اول، 1405 ق؛ مجلة فقه أهل البیت(ع)، ج 41، ص 22 – 26.
[12]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 7، ص 129، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق.
[13]. کافی، ج 7، ص 129.
[14]. همان، ج 7، ص 130.
[15]. برای اطلاع بیشتر، از چگونگی استدلال به این روایات، ر.ک: میراث الزوجة ص 22 - 99 ؛ مجلة فقه أهل البیت علیهم السلام (بالعربیة)، ج41، ص 8 – 29.
[16]. «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ هَلْ یَرِثُ مِنْ دَار امْرَأَتِهِ أَوْ أَرْضِهَا مِنَ التُّرْبَةِ شَیْئاً أَوْ یَکُونُ (فِی) ذَلِکَ بِمَنْزِلَةِ الْمَرْأَةِ فَلَا یَرِثُ مِنْ ذَلِکَ شَیْئاً فَقَالَ یَرِثُهَا وَ تَرِثُهُ (مِنْ) کُلِّ شَیْءٍ تَرَکَ وَ تَرَکَتْ». حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج 26، ص 213، مؤسسة آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، 1409ق.