ابو یزید، رَبیع بن خُثَیم(یا خیثم[1]) ثَوْرى، از یاران عبد الله بن مسعود[2] و به زهد، شُهره بود.[3] او را یکى از هشت زاهد مشهور اوائل اسلام[4] به شمار آورده‌اند.[5]
کشّی از «علی بن محمد بن قُتَیبه» روایت می‌کند که: وقتی از فضل بن شاذان از «زهاد هشت‌گانه» پرسیده شد؛ او ربیع بن خثیم را از جمله مقرّبان اصحاب امام علی(ع) و زهاد و پرهیزکاران زمان خویش به شمار برد.[6]
او هنگام جنگ صِفّین، با گروهى از قاریان به محضر امام على(ع) آمد و گفت: ما با وجود شناخت فضل و برترى تو، با این حال؛ در جنگ با معاویه تردید داریم و از طرفی تو و مسلمانان، از جنگ با مشرکان، بى نیاز نیستید. پس ما را به یکى از این مرزها بگمار تا در آن‌جا بجنگیم. امام على(ع) هم او را به فرماندهى گروهى از قاریان گماشت و آنها را به اطراف قزوین و رى، فرستاد.[7]
در این ماجرا ربیع بن خثیم گرچه از امام علی(ع) که محور حق بود کاملاً جدا نشد، و در جای دیگری به انجام وظیفه پرداخت، اما همین مقدار تردید در برابر امیرالمؤمنین(ع) نیز سزاوار نبود. اما به هر حال برخى از رجالیان او را ستوده‌اند.[8]
جایگاه ربیع بن خثیم نزد محدّثان
از آن‌جایی که ربیع بن خثیم اهل عزلت و گوشه‌گیری بود و بیشتر به عبادت و زهد می‌پرداخت؛ مقامی بلند در میان محدّثان ندارد و احادیثی که از او نقل شده، انگشت شمارند. در میان روایاتی که ربیع بن خثیم نقل کرده، روایتی فقهی نمی‌توان یافت که مبنای حکمی شرعی قرار گیرد. همین نکته کافی است که علمای رجال، شخصیت ربیع بن خثیم را به صورت دقیق مورد بررسی و تحقیق قرار ندهند و با اشاره‌ای کوتاه از کنارش بگذرند. 
اما سخنی از ربیع بن خثیم نقل شده است که نوعی بصیرت در حدیث‌شناسی برای وی بشمار می‌رود. این سخن در کتاب‌های روایی اهل سنت به چشم می‌خورد. متن روایت چنین است: «الربیع بن خثیم قال: إن من الحدیث حدیثا له ضوء کضوء النهار تعرفه. و إن من الحدیث حدیثا له ظلمة کظلمة اللیل تنکره»؛[9] ربیع بن خثیم گفت: برخی احادیث چنان نورانی‌اند که به آسانی حدیث بودنش شناخته می‌شود و برخی دیگر چنان تاریک و ظلمانی‌اند که به آسانی می‌توان به جعلی بودنشان پی برد.    
این سخن نشانگر حدیث‌شناسی ربیع است. دانشمندان حدیث‌شناس همین قاعده‌ای را، که ربیع مطرح کرده، یکی از نشانه‌های شناخت حدیث راستین از حدیث ساختگی می‌دانند.
محل دفن ربیع بن خثیم
بنابر نقل منابع تاریخی؛ ربیع بن خثیم در کوفه و به هنگام حکومت عبید الله بن زیاد[10] در سال 63 هجری قمری[11] درگذشت. از این‌رو؛ باید گفت که مزار معروف به «خواجه ربیع» در مشهد مقدس که هر ساله زائرین بسیاری را پذیراست، به احتمال زیاد قبر شخص دیگرى باشد و قبر ربیع بن خثیم معروف در همان کوفه قرار دارد و انتساب مزار «خواجه ربیع» مشهد به او هیچ اصل و ریشه‌ای ندارد و تحقیق و پژوهش چیز دیگری می‌گوید.[12]
شهید مطهری درباره قبر منسوب به ربیع بن خثیم در مشهد می‌گوید: «در میان اصحاب امیرالمؤمنین مردى را داریم به نام ربیع بن خُثَیم، همین خواجه ربیع معروف که قبرى منسوب به او در مشهد است. حالا این قبر، قبر او هست یا نه، من یقین ندارم‏».[13]
البته شخص دیگری هم با نام ربیع بن خثیم (یا خیثم) وجود دارد که از امام صادق(ع) روایت می‌کند که در منابع رجالی این فرد، مجهول بوده و نامی از او برده نشده است.[14]
«...عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیلِ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ خُثَیمٍ قَالَ: شَهِدْتُ أَبَا عَبْدِ الله(ع)...».[15]
«وَ فِی رِوَایةِ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیلِ عَنِ الرَّبِیعِ بْنِ خُثَیم‏...».[16]
برخی از اندیشمندان معاصر احتمال داده‌اند که شاید مزار «خواجه ربیع» متعلق به این راوی باشد؛[17] که البته برای این انتساب نیز منبع قابل استنادی در دسترس نیست.
گفتنی است؛ روایتی از امام رضا(ع) نقل شده است که: «أن الرضا(ع) قال: ما استفدنا من المجی‌ء إلى خراسان، إلا زیارة الخواجة ربیع‌»؛ آمدن به خراسان براى من سودى نداشت مگر زیارت ربیع بن خثیم! این روایت در هیچ‌کدام از منابع حدیثی قابل استناد، یافت نمی‌شود و برخی از صاحب‌نظران رجالی معاصر نیز به همین نکته اشاره کرده‌اند.[18]

---