واژه‌ی ‏«دعا» در لغت به معناى خواندن، حاجت خواستن و استمداد، و گاهى منظور از آن مطلق خواندن است. منظور از دعا در اصطلاح، «خواستن حاجت از خداى متعال» است.[1]

دعا از بهترین عبادت‌ها است؛ زیرا عبادت به معنای نهایت فروتنی و اظهار بندگی است که همین معنا نیز در دعا تحقق دارد. در قرآن و احادیث هم دعا به عنوان عبادت به شمار رفته است؛ قرآن کریم می‌فرماید: «پروردگارتان گفت: مرا بخوانید تا اجابت کنم، کسانی که از عبادت من تکبر می‌ورزند به زودی با ذلت داخل دوزخ خواهند شد».[2] در این آیه‌ی شریفه، ترک دعا به عنوان استکبار و خودخواهی محسوب شده است.

امام ‏صادق(ع) فرمود: «دعا کنید؛ زیرا چیزی نمی‌یابید که به مقدار دعا شما را به خدا نزدیک گرداند. در امور جزئی نیز به خدا پناه ببرید؛ زیرا امور کوچک نیز به دست همان کسی است که کارهای بزرگ در اختیار او است».[3]

بنابراین، دعا عبادت است که اگر با قصد قربت انجام گیرد موجب تقرب به خدا و پاداش اخروی می‌شود و به دلایل زیر شایسته است که هر انسانی خودش دعا را بخواند تا ثواب بهتری از دعای مورد نظر ببرد و نباید در حالت عادی، به شنیدن دعا بسنده نمود:

1. مشتقاتی که از ریشۀ «دَعَوَ» گرفته می‌شوند، معمولا به مواردی منصرف‌اند که تکلمی نیز وجود داشته باشد، هر چند در قرآن، در ارتباط با برخی ارتباطات بدون تکلم نیز از این ریشه، استفاده شده است.[4]
2. اگر ثواب و اثری در روایات برای دعایی در نظر گرفته شده، برای خواندن از طرف دعا کننده است؛ زیرا خدای متعال دوست دارد صدا و درخواست بنده خود را بشنود، چنانچه پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «از فضل خداوند درخواست کنید که او درخواست بنده را دوست دارد».[5]

امام صادق(ع) نیز در این زمینه می‌فرماید: «که خداوند آنچه در قلب بنده‌اش وجود دارد را می‌داند، اما دوست دارد که نیازهای بندگان به پیش‌گاه او عرضه شود».[6]

3. اگر این‌طور بود که هرکسی بدون این‌که دعایی را بخواند و با خدای خود به زبان خود راز و نیاز کند، فقط دعایی را که دیگری می‌خواند بشنود، پس چرا این همه ثواب و فضیلت در باره دعا و مناجات با خدا قرار داده شده است و یا در قرآن کریم دعا به عنوان عبادت شمرده شده است؟! آیا شنیدن فقط راحت طلبی نیست؟!
4. بنده‌ای که به دعا موفق می‌شود، صرف نظر از اجابت، به هدف دعا، که همانا سخن گفتن با پروردگار است، دست یافته و اوج مقام بندگی را درک کرده است و کسی هم که بندگی خدا را کند، خدای متعال به او توجه می‌کند؛ چنانچه خدای متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «بگو: اگر دعایتان نبود پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نداشت».[7] در این آیه‌ی شریفه، دعا ملاک ارزش انسان و میزان توجه پروردگار قرار داده شده است. پس هر بنده‌ای باید خود لب به سخن با آفریدگار خود بگشاید و آنچه را که در دل دارد با سخنان خود اظهار کند.
5. یکی از کیفیات دعا خواندن، گریه و زاری به درگاه خدا است، که از بلندی روح و کمال انسان حکایت می‌کند. به همین دلیل خداوند متعال زاری و تضرع بندگان خویش را دوست دارد. البته حالات افراد هم می‌تواند فرق کند؛ یعنی ممکن است کسی با شنیدن دعا گریه و زاری نماید، ولی آنچه که شارع مقدس می‌خواهد و این همه شرایط و احکام و ثواب برای دعا قرار داده شده است، آیا عقلاً از شارع حکیم برمی‌آید که فقط برای شنونده باشد؟

در این راستا پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «هنگامی که خداوند تعالی بنده‌ای را دوست داشته باشد، او را گرفتار می‌کند تا صدای زاری وی را بشنود».[8] در این روایت، هم آنچه که در دعا مهم است گریه و زاری و مناجات خود شخص است که اثر دارد.

بنابراین، در حالت عادی سزاوار است که افراد، خواسته‌های خود را بر زبان آورند و به شنیدن آن بسنده ننمایند. البته نکات دیگری هم در این زمینه وجود دارد، از جمله این‌که:

1. دعای جمعی در روایات سفارش شده است و سریع‌تر از دعای فردی به اجابت می‌رسد، ولی در دعای دسته جمعی هم باید دعا را همه بخوانند و اگر کسی سواد خواندن دعا را ندارد او حسابش جدا است و مراتبی از ثواب دعا را می‌برد؛ زیرا همین‌که به هر زبانی با خدا مناجات می‌کند و یا می‌شنود، دارای ثواب است.
2. خشوع در برابر خداوند و نرمی دل، خود امر پسندیده‌ای است که حتی بدون خواندن و یا شنیدن دعا نیز دارای ثواب و پاداش است. بنابراین، اگر با شنیدن دعایی به این حالت دست یافتید، به ثواب بزرگی دست خواهید یافت، حتی اگر ثواب وعده داده شده در آن دعا نباشد.
3. استثنائاتی نیز در این زمینه وجود دارد؛ مانند افرادی که اساسا قادر به تکلم نبوده و یا در موقعیتی قرار دارند؛ مانند رانندگی و ... تنها قدرت شنیدن دعا را دارند.

در چنین موقعیت‌هایی نباید شنیدن دعا را به بهانۀ نداشتن ثواب ترک نمود و باید مطمئن بود که خداوند، پاداش مناسبی برای او در نظر خواهد گرفت. چنان‌که امام علی(ع) می‌فرماید: «سَامِعُ ذِکْرِ اللَّهِ ذَاکِر»؛^[9] شنونده ذکر خدا مانند گوینده ذکر است.

با توجه به مطالب گفته شده، اگر شخصی بخواهد به ثواب خاصی از یک دعا برسد، و عذری هم نداشته باشد، باید لب به سخن بگشاید و خود با خدای متعال راز و نیاز کند تا به ثواب کامل آن برسد، اما هر نوع ارتباط معنوی با خداوند، از جمله شنیدن دعا دارای ارزش جداگانه‌ای است که در مراحل بعد می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.[10]

[1] . نمایه شماره 197 (سایت: 983).

[2] . غافر، 60.

[3] . کلینی، محمدبن یعقوب، کافی، ج 2، ص 467، ح 6، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1365ش.

[4] . فاطر، 6. «إِنَّما یَدْعُوا حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعیر».

[5] . سیوطی، جلال الدین، الدرّ المنثور، ج 2، ص 149، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1404ق.

[6] . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 90، ص 296، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.

[7] . فرقان، 77.

[8] . کافی، ج 2، ص 484.

[9] . تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، محقق، مصحح، درایتی، مصطفی، ص 188، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1366.

[10] . نمایه‌های مرتبط: شرایط استجابت حتمی دعا، 197 (سایت: 983)؛ شرایط و راه های استجابت دعا، 2145 (سایت: 2269)؛ سریع الاجابة ترین دعاها، 871 (سایت: 1087).