آنچه در گستره‌ی وسیع روایات و گزارش‌های تاریخی مؤلفان اهل‌سنت مشاهده می‌شود، بیشتر ناظر به آن است که خلفای سه‌گانه، به طور مستقیم از سوی رسول خدا(ص) انتخاب نشدند، بلکه با روش‌های گوناگونی به این مقام رسیدند. با این وجود، اندک گزارش‌هایی حاکی از آن است که آنان از سوی پیامبر اکرم(ص) منصوب شده‌اند. در این‌جا به عنوان نمونه به یک گزارش اشاره می‌کنیم:
عَنْ عائشه قَالَتْ: «قُبِضَ رَسُولُ اللهِ(ص) وَ لَمْ یسْتَخْلِفْ» قَالَتْ: وَ قَالَ رَسُولُ اللهِ(ص): «لَوْ کنْتُ مُسْتَخْلِفًا أَحَدًا لَاسْتَخْلَفْتُ أَبَا بَکرٍ وَ عُمَرَ»؛[1]
عائشه گفت: رسول خدا(ص) از دنیا رفت در حالی که کسی را به جانشینی خود معین نکرده بود. وی در ادامه گفت رسول خدا(ص) فرمود: البته اگر می‌خواستم کسی را جانشینی خود انتخاب کنم، ابوبکر و عمر را جانشین خود می‌کردم!
این روایت - و هر روایتی ناظر به این مطلب- خلاف اعتقاد شیعیان بوده و مورد پذیرش آنان نیست؛ اما بر اساس مبانی اهل‌سنت نیز، اشکالاتی بر آن وارد است:
- در منابع دیگر، این روایت نظر خود عائشه مطرح شده است، بدون آن‌که به رسول خدا(ص) منتسب شود:
«قُبِضَ النَّبِی(ص) وَ لَمْ یسْتَخْلِفْ أَحَدًا، وَ لَوْ کانَ مُسْتَخْلِفًا أَحَدًا لَاسْتَخْلَفَ أَبَابَکرِ أَوْ عُمَرَ».[2]
بر اساس نقل دیگر، عائشه فقط ابوبکر را جانشین رسول خدا(ص) معرفی کرد و اشارهای به عمر بن خطاب نکرده است: «قُبِضَ النَّبِی(ص) فَلَمْ یسْتَخْلِفْ وَ لَوْ کانَ مُسْتَخْلِفًا أَحَدًا لَاسْتَخْلَفَ أَبَابَکرٍ».[3]
- این روایت را فقط از ابوعمیس از ابن ابی‌ملیکه نقل کرده؛ لذا خبر واحد به شمار می‌آید.
- چنین گزارشی در موضوع جانشینی در منابع اهل‌سنت با کمی تغییر در مورد امام علی(ع) نیز وارد شده است:
ابن عباس گفت: پیامبر(ص) به علی فرمود: اگر می‌خواستم کسی را به جانشینی برگزینم، هیچ‌کس سزاوارتر از تو نبود؛ زیرا تو در اسلام پیشینهای نیکو داری و با رسول خدا خویشاوند نسبی و سببی هستی و سرور زنان مؤمنان حضرت فاطمه(س) همسر تو است و پیش از همه اینها ابوطالب زحماتی هنگام نزول قرآن (ابتدای اسلام) کشید و من مشتاق هستم که خدمت وی را پس از او درباره‌ی فرزندش جبران کنم.[4]
- در منابع اهل‌سنت روایات دیگری وجود دارد که نشان از عدم صلاحیت ابوبکر برای خلافت دارد.
حذیفه از رسول خدا(ص) پرسید: آیا کسی را جانشین خود برای ما نمی‌فرمایید؟ آن‌حضرت(ص) فرمود: هرگاه کسی را خلیفه‌ی بر شما انتخاب کنم و شما از وی تخلف کنید بر شما نازل عذاب می‌شود. سپس فرمود: اگر ابوبکر را انتخاب کنید، وی در امر خدا قوی است؛ اما قدرت بدنی ندارد. اگر عمر را انتخاب کنید، وی در امر خدا و قدرت بدنی قوی است؛ اما اگر علی(ع) را ولی انتخاب کنید - که هرگز این کار را نمی‌کنید! - او را هدایتکننده و هدایت‌شده خواهید یافت و شما را به راه راست رهبری خواهد کرد».[5]
از مجموعه این روایات می‌توان نتیجه گرفت که -بر خلاف شیعه که در مورد جانشینی امام علی(ع) توسط حضرت پیامبر(ص) اجماع و اتفاق نظر دارند-، اهل‌سنت در مورد این‌که پیامبر(ص) اشارهای به جانشینی ابوبکر کرده باشد، نظر واحدی ندارند.
[1]. نسائی، أبو عبد الرحمن أحمد بن شعیب، السنن الکبری، محقق، شلبی، حسن عبد المنعم، ج 7، ص 299، ح 8064، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1421ق.
[2]. بغدادی، أبوبکر أحمد بن محمد، السنة، محقق، عطیة زهرانی، ج 1، ص 272، ح 330، ریاض، دار الرایة، چاپ اول، 1410ق؛ ابن حنبل، احمد بن محمد، فضائل الصحابة، محقق، عباس، وصیالله بن محمد، ج 1، ص 189، قاهره، دار ابن الجوزی، چاپ چهارم، 1430ق؛ شیبانی، أبو عبد الله أحمد بن محمد، مسند احمد، تحقیق، الأرنؤوط، شعیب، مرشد، عادل و دیگران، اشراف، ترکی، عبد الله بن عبد المحسن، ج 40، ص 403، ح 24346، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1421ق.
[3]. طبرانی، أبوالقاسم سلیمان بن أحمد بن أیوب، المعجم الأوسط، محقق، طارق بن عوض الله بن محمد، حسینی، عبد المحسن بن إبراهیم، ج 7، ص 125، قاهره، دارالحرمین، بی‌تا.
[4]. طبرانی، سلیمان بن أحمد، المعجم الکبیر، ج 11، ص 371، ح 12042، قاهرة، مکتبة ابن تیمیة، چاپ دوم، 1415ق؛ مقدسی، ضیاءالدین أبوعبدالله محمد بن عبدالواحد، الأحادیث المختارة أو المستخرج من الأحادیث المختارة مما لم یخرجه البخاری و مسلم فی صحیحیهما، محقق، عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، ج 12، ص 128، بیروت، دارخضر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم، 1420ق.
[5]. کلاباذی بخاری حنفی، أبوبکر محمد بن أبی إسحاق، بحر الفوائد المشهور بمعانی الأخبار، محقق، محمد حسن إسماعیل، أحمد فرید المزیدی، ج 1، ص 279، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1420ق.