İmam Riza (əleyhis-salam) məşhur “Silsilətuz-zəhəb” hədisində buyurur:

کَلِمَةُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ عَذَابِی قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا

(Allah-taala buyurur:) “La ilahə illəllah kəlməsi Mənim (alınmaz) qalamdır. Hər kəs o qalaya daxil olsa, Mənim əzabımdan amanda olar.” (Kecavə yola düşən zaman həzrət uca səslə buyurdu:) “La ilahə illəllah kəlməsinin şərtləri də vardır və mən onun şərtlərindənəm.”[1]

Bu hədisin mənası odur ki, la ilahə illəllah kəlməsi ilə təbir edilən tövhid məqamına nail olmaq insana (günahlar qarşısında) ismət və toxunulmazlıq məqamı verir və “Allahın göstəricisi, güzgüsü” mənasına olan vilayətdən keçmədən bu məqama nail olmaq mümkün deyildir.

Bu mətləbin daha düzgün və dərindən dərk edilməsi üçün aşağıdakı məsələləri diqqət mərkəzində saxlamaq lazımdır:

1. Allahın vilayəti (vəli olması) Onun zatının tələbi olan ad və sifətlərdəndir ki, varlıqların icad və tərbiyə edilməsi, öldürülməsi və s. bu ad və sifətlərin sayəsindədir.

2. Vilayət kəlməsi üçün müxtəlif mənalar qeyd olunsa da, o mənalarda diqqət yetirməklə bu nəticəyə çatırıq ki, onların hamısı vahid bir mənaya qayıdır. Bu da ondan ibarətdir ki, iki və ya daha artıq bir şey elə şəkildə olsun ki, onların arasında heç bir hicab, maneə, fasilə və ayrılıq olmasın. Başqa sözlə desək, bəndə ilə Pərvərdigarın vəsl (vüsal) məqamına səbəb olan, həbiblə-məhbubun, aşiqlə-məşuqun bir-birinə qovuşduğu və onların arasında artıq heç bir ayrılıq olmadığı bu məqama “vilayət məqamı” deyilir. Əgər “vilayət Allaha məxsusdur” deyilsə, onda Allah-taalanın bütün varlıqlarla yanaşı olması nəzərdə tutulur. Əgər “bir insan vilayət məqamına çatmışdır” deyilsə, onun mənası budur ki, seyri-süluk və ilahi şühud mərhələlərində elə bir məqama çatmışdır ki, onunla Allah-taala arasında heç bir nəfsani hicab yoxdur və o, Allaha xalis bəndəlik məqamına çatmışdır. Həmin yaxınlıq və vəhdət səbəbi ilə maliklə məmlukun hər birinə, əhd-peyman bağlayan iki nəfərə, həbiblə mühibbə, iki qonşuya və s. “vəli” deyilir. Bu izahla aydın olur ki, vilayət tədbirdə malikiyyət və səltənəti, feyz vasitələrində və sair işlərdə sərpərəstliyi və öhdəsinə almağı tələb edir.[2]

3. Hər bir varlığın vücudu vilayətin varlığını tələb edir. Çünki varlıqlar Allah-taalanın müqəddəs zatı ilə müqayisədə sırf rəbt və bağlılıqdan ibarətdir. Deməli, vilayət bütün varlıqlarda mövcuddur. Amma varlıqların tutumlarının geniş və ya az olmasına mütənasib olaraq onlarda vilayətin təsir və nəticələri də bir-biri ilə fərqlənir. Yəni daha artıq vücud tutumundan bəhrələnənlər vilayətdən daha artıq bəhrələnirlər. Hər bir varlıq özünün vücud mənliyinin geniş və ya dar olmasına əsasən, bu adın məzhəri (təzahür yeri) sayılır. Buna görə də Allahın yaratdığı ilk məxluq, yəni müqəddəs kibriya məqamına ən yaxın varlıq və ən yaxın hicab mütləq (qeydsiz-şərtsiz), ümumi və külli ilahi vilayətdən bəhrələnirlər, bütün varlıqların vücud, ruzi, həyat, ölüm və s. xüsusiyyətləri onun ifazəsi (bəxş etməsi) ilə baş verir.

4. Allahın xəlq etdiyi ilk varlıq “Məhəmmədiyyə həqiqəti” kimi təbir olunur. Bu həqiqət Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in və Əhli-beytin (əleyhimus-salam) həqiqəti və nurudur.[3] Buna görə də həzrət Əli (əleyhis-salam) buyurur:

فَإِنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا وَ النَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا

“Biz öz Pərvərdigarımızın yetirməsiyik və bundan sonra camaat bizim yetirməmizdir.”[4]

Əgər “onlar Allahın bəndələridir və insanlar da onların bəndələridir” deyilsə, heç bir qəribəlik olmaz.[5]

Buna görə də imam Baqir və imam Sadiq (əleyhiməs-salam) buyurur:

وَلَایَتُنَا وَلَایَةُ اللَّهِ الَّتِی لَمْ یَبْعَثْ نَبِیّاً قَطُّ إِلَّا بِهَا

“Bizim vilayətimiz elə Allahın vilayətidir ki, bütün peyğəmbərlər yalnız o vilayətə əsasən məbus olmuşlar.[6]

Aydındır ki, burada məqsəd imamların cismani, maddi və tarixi vücudları deyildir. Ona görə də demək olar ki, məsum imamların (əleyhimus-salam) külli vilayət məqamları Allah-taalanın müqəddəs zatı ilə vəhdət və “hüvə-hüviyyət” təşkil edir.[7]

5. Küllü vilayət Allah-taalada zati, Ondan qeyrilərində isə ərəzidir (ikinci dərəcəli, sonradan verilən). Yəni Allahın xəlq etdiyi ilk varlıq bütün aləm varlıqlarından qüdrətli olmaqla eyni zamanda özündən heç bir şeyi yoxdur, yalnız Allah-taalanın zatının, cəlal və camal sifətlərinin göstəricisi olan bir güzgüyə bənzəyir.

6. İnsan kamala doğru yüksəliş yolunda öz qarşısındakı maneələri aradan qaldıra, bütün maddi, hətta mənəvi bağlılıqlardan belə[8] ayrılaraq Allah-taalanın əhədiyyət hüzurunda fəna məqamına nail ola bilər. Belə olan zaman özünü unudur və məşuqunun camalında məhv olur (itib-batır), hər şeyə baxırsa yalnız Allahı müşahidə edir. Bu istiqamətdə o qədər irəliləyir ki, onunla Allah arasındakı ikilik məsələsi aradan qalxır, “hüvə-hüviyyət” məqamına nail olur və Allah-taalanın kamil göstəricisinə çevrilir.[9]

بیا و هستی حافظ ز پیش او بردار                        که با وجود تو کس نشنود ز من که منم

Biyavo həstiye Hafiz ze pişe u bərdar

Ke ba vücud to kəs nəşnəvəd ze mən ke mənəm (Seyyid Heydər Amili)

Gəl Hafizin varlığını Onun qarşısından götür,

Çünki Sənin varlığınla bir kəs məndən “mənəm” sözünü eşitməz.

Seyid Heydər Amili “fəna” məqamına nail olmağın mümkünlüyü ilə əlaqədar Əli (əleyhis-salam)-dan nəql olunan

أَنَا وَجْهُ اللهِ، وَ أَنَا جَنْبُ اللهِ، وَ أَنَا یَدُ اللهِ، وَ أَنَا آیَةُ اللهِ أَنَا الْاَوَّلُ، أَناَ الْآخِرُ، أَنَا الظَّاهِرُ، أَنَا الْبَاطِنُ

“mənəm Allahın vəchi, mənəm Allahın cənbi, mənəm Allahın əli, mənəm Allahın ayəti, mənəm əvvəl, mənəm axır, mənəm zahir, mənəm batin” kəlamın həmin məqama işarə olduğunu deyir.[10] Yəni Allah-taalanın kamil təcəllisi və məzhəri (zühur və büruz etmə yeri) Əhli-beyt (əleyhimus-salam) tərəfindən külli-ilahi vilayətə nail olmaqdır.

7. “Hüvə-hüviyyət” – yəni tövhidlə vilayətin eyniyyət təşkil etməsi. Başqa sözlə desək, tövhid ən yaxın hicabların göstəricisi və ayətidir, belə bir aləmə nail olmaq vilayətdən keçməklə şərtlənir. Bir şəxs yalnız bu böyük ayət və güzgünün vasitəsi ilə Allah-taalanın müqəddəs zatına yaxınlaşa, mərifət yüksəlişində nail olar. Çünki bu günəşin nuru və şüaları hər bir müşahidəçinin görmə qüdrətini qüvvədən salır, hicab və güzgü olmadan onun camalını müşahidə edə bilməz.[11] Deməli, tövhid eynilə vilayət və vilayət də eynilə tövhiddir və bu ikisinin arasında heç bir ayrılıq yoxdur.[12]

İmam Xomeyni (rəhmətullahi əleyh) “la ilahə illəllah, Muhəmmədun Rəsulullah, Əliyyun vəliyyullah” kəlməsinin Ərşi-ə’ladan ən aşağı yer qatlarına qədər bütün varlıqlarda yazılmasının sirri ilə əlaqədar deyir: “Şeyx Arif Şahabadi (rəhmətullahi əleyh) buyururdu ki, vilayətə şəhadət vermək elə risalətə şəhadət verməkdə gizlənmişdir. Çünki vilayət risalətinin batinidir.” Müəllif (İmam Xomeyni) də deyir: “Uluhiyyətə (Allahın yeganəliyinə) şəhadətdə (digər iki) şəhadət də birlikdə həkk olunmuşdur. Risalətə şəhadətdə digər iki şəhadət də həkk olunmuşdur. Necə ki vilayətə şəhadətdə digər iki şəhadət də həkk olunmuşdur.”[13]

O cənab başqa bir yerdə yazır: Varlıqlar insanın vasitəsi ilə haqqa müraciət edirlər (qayıdırlar), üstəlik onların qayıdış yeri insandır.... Allah-taala buyurur:

اِنَّ الَیْنَا اِیَابَهُمْ ثُمَّ انَّ عَلَیْنَا حِسَابَهُمْ

“Onların qayıdışı Bizə tərəfdir və sonra onların hesabı Bizim öhdəmizdir.”[14]

“Camiə” ziyarətində də deyilir:

وَ اِیَابُ الْخَلْقِ إِلَیْکُمْ وَ حِسَابُهُمْ عَلَیْکُمْ

“Məxluqatın qayıdışı Sizə (Əhli-beytə) tərəfdir və onların hesabi Sizin öhdənizdədir.” Bu, tövhid sirlərindən biridir və buna işarə edir ki, kamil insana müraciət etmək eynilə Allaha müraciət etməkdir. Çünki kamil insan mütləq-fanidir və Allahın əbədiyyəti ilə baqidir, onun özündən təəyyünü, inniyyəti və ənaniyyəti (müstəqil varlığı) yoxdur, əksinə onun özü (Allahın) ən böyük ismi və əsmai-hüsnasıdır.”[15]

Tədqiqat əhlinə gizli deyildir ki, bizim sözlərimizin mənası Əhli-beytin (əleyhimus-salam) məxluq, yaxud insan olmasını inkar etmək deyildir. Biz “Allah-taalanın onlarda hülul etmiş olmasını” deyən batil əqidəni bəyan etmək istəmirik.[16] Əksinə, biz onları sair məxluqlar kimi bir məxluq hesab etməklə eyni zamanda inanırıq ki, (Allah qarşısındakı) “mənəm”lik onlardan tamamilə ayrılmışdır, onlar vilayət məqamına və fəna mərhələsinin ən yüksək dərəcəsinə nail olmuşlar.[17] Aydındır ki, insanın (Allah qarşısındakı) mənəmliyi nə qədər məhv olub aradan getsə, Allah onda bir o qədər hazır olur və insan Allah-taalanın külli güzgüsünün meyar və mizanına çevrilir.

Qeyd olunan izahlarla aydın olur ki, tövhidlə vilayət vəhdətə malikdir, məhz vilayətə eşq sayəsində tövhidə nail olmaq olar. Buna görə də inanırıq ki, Allahın hər bir sifət və isimlərini tanımaq yalnız məsumlarla əlaqə yaratmaq və onları tanımaqla mümkün ola bilər. Misal üçün, Allah-taalanın gördüyümüz işlərdən razı olub olmamasını yalnız Əhli-beytin razı olub olmamasını vasitəsi ilə əldə edə bilərik.[18]