در اسلام همه چیز نیاز به برنامه دارد، به خصوص بهره‌‏گیرى از کتاب بزرگى مانند قرآن، به همین دلیل در خود قرآن براى تلاوت و بهره‏‌گیرى از این آیات، آداب و شرایطى بیان شده است که عبارت است از:

1. تماس گرفتن با خطوط قرآن باید توأم با طهارت و وضو باشد. قرآن کریم در این مسئله می‌فرماید:

«قرآن را جز پاکان لمس نمی‌‏کنند».[1]

این تعبیر ممکن است هم اشاره به پاکیزگى ظاهرى باشد، و هم اشاره به این‌که درک مفاهیم و محتواى این آیات تنها براى کسانى میسر است که از رذایل اخلاقى پاک باشند؛ یعنی انسان باید از صفات زشتى که بر دیده‌ی حقیقت‌بین او پرده می‌‏افکند، دور باشد تا از مشاهده‌ی جمال حق و حقایق قرآن محروم نگردد.

2. قرآن را باید به صورت «ترتیل» تلاوت کرد؛ یعنى شمرده، و همراه با تفکر.[2]
3. به هنگام آغاز تلاوت قرآن باید از شیطان رجیم و رانده‌شده‌ی درگاه حق، به خدا پناه برد، چنان‌که در آیات فوق خواندیم: «هنگامى که قرآن می‌خوانى، از شرّ شیطان مطرود، به خدا پناه ببر».[3]

امام صادق‌(ع) در پاسخ این سؤال که چگونه این دستور را عمل کنیم؟ و چه بگوییم؟ فرمود بگو: «استعیذ بالسمیع العلیم من الشیطان الرجیم».

در همین راستا، در روایت دیگرى می‌‏خوانیم که امام(ع) به هنگام تلاوت سوره‌ی حمد فرمود:

«اعوذ باللَّه السمیع العلیم من الشیطان الرجیم و اعوذ باللَّه ان یحضرون»؛ یعنی به خداوند شنوا و دانا از شیطان رجیم پناه می‌‏برم، و هم به او پناه می‌‏برم از این‌که نزد من حضور یابند».

اما این‌که در هنگام تلاوت قرآن، گفتن «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم» باید قبل از «بسم الله الرحمن الرحیم» باشد، به این دلیل است که «بسم الله الرحمن الرحیم» جزء قرآن است؛ از این‌رو باید قبل از ورود به متن قرآن باشد.

همچنین در روایتی آمده است، اولین چیزی که جبرئیل(ع) در مورد قرآن به پیامبر اسلام(ص) فرمود، این بود:

ای محمد بگو: «أَسْتَعِیذُ بِالسَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ». سپس گفت بگو: «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ».[4]‏

البته این پناه بردن نباید محدود به لفظ و سخن باشد؛ بلکه باید در اعماق روح و جان نفوذ کند، به گونه‏‌اى که انسان هنگام تلاوت قرآن از صفات شیطانى جدا گردد، و به صفات الهى نزدیک شود، تا موانع فهم کلام حق از محیط فکر او برخیزد و جمال دلاراى حقیقت را به درستى ببیند.[5]

بنابر این، پناه بردن به خدا از شیطان هم در آغاز تلاوت قرآن لازم است، و هم در تمام مدت تلاوت هر چند به زبان نباشد.

[1]. واقعه، 79. «لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ».

[2]. مزمل، 4. «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً».

[3]. نحل، 98. «فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ».

[4]. طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 38، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، 1412ق؛ ابن کثیر دمشقی اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم( ابن کثیر)، تحقیق، محمد حسین شمس الدین، ج 1، ص 35، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ اول، 1419 ق؛ محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، محقق، مصحح، مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، ج 4، ص 264 – 265، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1408ق: الشَّیْخُ أَبُو الْفُتُوحِ الرَّازِیُّ فِی تَفْسِیرِهِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ‏قَالَ أَوَّلُ آیَةٍ نَزَلَتْ أَوْ أَوَّلُ مَا قَالَهُ جَبْرَئِیلُ لِرَسُولِ اللَّهِ ص فِی أَمْرِ الْقُرْآنِ أَنْ قَالَ لَهُ یَا مُحَمَّدُ قُلْ أَسْتَعِیذُ بِالسَّمِیعِ الْعَلِیمِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ ثُمَّ قَالَ قُلْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ‏.

[5]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 11، ص 401 – 402، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش.