“Вилајәт” вә “мөвла” сөзләри әрәбҹәдән “вәлијә” сөзүнүн көкүндән олуб, лүғәтчиләр онун үчүн мүхтәлиф мәналар гејд етмишләр. О ҹүмләдән, малик, әбд, бәндә азад едән, азад олунмуш бәндә, јолдаш (дост), јахын, (әми оғлу), гоншу, һәмпејман, оғул, әми, Рәбб, көмәк едән, немәт верән, бир јердә јашајан, шәрик, баҹы оғлу, севимли, табе олан, күрәкән, инсанын өз шәхси ишләриндә өзүнә даһа мүгәддәм олан бир нәфәр.[1]

Дини терминолоҝијада вилајәтдән мәгсәд, диҝәрләриндән ихтијар, маликијјәт вә ирадә арадан ҝетмәдән инсанларын мүхтәлиф саһәләрдәки ишләриндә тәсәррүф етмәк вә онлара рәһбәрлик етмәкдир.

Мәсум Имамын (әлејһиссалам) Ислам ҹәмијјәтинә имамәти бу вилајәт вә һакимијјәтин ҹәмијјәтин һидајәт олмасы јолунда иҹтимаи, сијаси сәһнәләрдә камил шәкилдә тәҹәллиси демәкдир. Әҝәр инсанлар белә бир вилајәти вә рәһбәрлији гәбул етсәләр, онун рәфтар вә ачыгладығы Ислам ганунларына әмәл етсәләр дүнја вә ахирәтдә мәнәви вә мадди сәадәт вә хошбәхтлији әлә ҝәтирә биләрләр. Амма әҝәр белә бир рәһбәрлик вә имамәти гәбул етмәкдән бојун гачырсалар һәр шејдән әввәл өзләринә зәрәр јетирмиш олурлар. Һалбуки, инсанларын бу һәгигәти билиб-билмәмәләриндән, Имамы иҹтимаи, сијаси, дини вә мәһкәмә ишләриндә рәһбәр кими гәбул едиб-етмәмәләриндән, ону әмәлләринә шаһид кими таныјыб-танымамаларындан асылы олмајараг һәр бир Имам (әлејһиссалам) бүтүн инсанлара, истәр шиә, јахуд гејри-шиә, мүсәлман јахуд гејри-мүсәлманлара, илаһи рәһбәрлији өз јериндә галыр вә Аллаһын изни илә онларын һамысына заһири вә батини вилајәти вар вә онларда тәсәррүф едә биләр. Бунлардан әлавә, мәсум Имам (әлејһиссалам) Аллаһ-тааланын изни илә варлыгларын тәквини аләминдә (күллү јарадылышында да) нүфуз едә биләр. Мәсәлән, торпағы гызыла чевирә, пәрдәдә олан шәкилә ҹан верә, әлаҹсыз хәстәләрә шәфа верә биләр. Ејни заманда, чәтин мәсәләләрин ҹавабыны ачыглама, она тәвәссүл едәнләри чәтинликләрдән гуртарма гүдрәтинә маликдир. Амма бүтүн бу гүдрәтләрин һамысы Аллаһ-тааланын мәхсус һикмәти вә мәхсус вахтларда ганун әсасында баш верир. Белә олан һалда шиә алимләринин ишләтдији “вилајәт” сөзүнү имамәтлә бир мәнада тутмаг лазым дејилдир. Амма гејд етмәк лазымдыр ки, вилајәт имамәт мәгамынын ән мүһүм мүгәддимәсиндән сајылыр. Јәни, имамәтин ән мүһүм шәртләриндән бири вилајәт сајылыр вә нә гәдәр ки, мәсум Имам (әлејһиссалам) вар, һеч кимин бу мәгама ләјагәти јохдур. Имамын һүзуру олан заман динин вә ҹәмијјәтин рәһбәрлијини һеч кәс өһдәсинә алыб онлары өзләринин ардынҹа апара билмәз. Чүнки, бу үмуми бир әгли вә мәнтиги ганундур ки, камил вә ән фәзиләтли фәрд олан јердә башгасына нөвбә чатмыр. Анҹаг бир јердә истисна олунур ки, мәсум Имам (әлејһиссалам) бу мәгама ҝәлмәјә кимәсә иҹазә верир. Мәсәлән, Он икинҹи Имамын (әҹ) гејби дөврүндә фәгиһин вилајәтини гејд етмәк олар. Белә олан һалда фәгиһ мәсум Имамын (әлејһиссалам) иҹазәси илә мүәјјән дәрәҹәдә ҹәмијјәтдә бүтүн ихтијарлара малик олур вә она верилән ихтијардан чох һәддини аша билмәз. Бу ҹәһәтдән, Ислам Пејғәмбәринә (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) Мәсумлара (әлејһиумссалам) верилән мәгам, Гуранда да гејд олунмуш һәмин “хәлифәтуллаһ” (Аллаһ-тааланын јер үзүндә камил нүмајәндәси) мәгамыдыр. Бу һәмән мәгамдыр ки, Аллаһ-таала мәләкләри о мәгама сәҹдә етмәји әмр етмишдир. Әҝәр јер үзүндә белә бир хәлифә вә камил инсан олмаса јер өз әһлини ударды.[2]

Амма шәриәтдә диҝәр вилајәтләр Аллаһ-таала тәрәфиндән мүәјјән ишләрин иҹрасы үчүн бәзи инсанлара верилмишдир. Бу вилајәт вә рәһбәрликләр арасында да фәргләр вардыр. Мәсәлән, атанын оғлу үзәриндәки ихтијар вә вилајәти шәриәт һакиминин (мүҹтеһидин) мүсәлманларын иҹтимаи вә сијаси ишләриндә она верилмиш ихтијар вә вилајәти илә фәрглидир. Чүнки, бу ики вилајәт вә рәһбәрлик арасында һүдудлар мүхтәлифдир.

Башга сөзлә десәк, Аллаһын, Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә Имамын (әлејһиссалам) диҝәрләринә олан вилајәти һәгиги вә заати истедад вә габилијјәтләриндән мәншәләнир, амма диҝәрләрин вилајәт вә ихтијарлары нисби вә шәриәт тәрәфиндән верилән иҹазә әсасындадыр. Неҹә ки, Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә Имамын (әлејһиссалам) ҹәмијјәтдә вилајәтинин һәјата кечмәси инсанларын онлара табе олуб, әмр вә нәһјләрини гәбул едиб, гәзавәтләрини вә вердикләри һөкмләри иҹра етмәләриндән асылыдыр әкс тәгдирдә онлара верилән илаһи вилајәт (рәһбәрлик) ҹәмијјәтдә заһир олуб һәјата кечмәз.

Шиә етигадына ҝөрә Аллаһын јер үзүнә тәјин етдији рәһбәри (Вәлијуллаһы) таныјыб онун әмр вә нәһјләринә табе олмаг һәр бир мүсәлмана ваҹибдир. Һәр кәс бу әмрдән бојун гачырса, әслиндә төвһид вә пејғәмбәрлији гәбул етмәмишдир. Башга сөзлә десәк, Аллаһ-тааланын, төвһидин, Онун әдаләтинин вә пејғәмбәрлијин гәбул олунмасынын әсасы илаһи рәһбәрләрин гәбул олунмасыдыр. Гуранда Маидә сурәсинин үчүнҹү ајәсиндә вилајәти тәблиғ етмәк төвһид вә рисаләти тәблиғ етмәјә бәрабәр, Ниса сурәсинин 59-ҹу ајәсиндә әмр саһибләринә (мәсум Имамлара (әлејһиссалам)) табе олмағы исә Аллаһа вә Пејғәмбәрә (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) табе олмаға бәрабәр олдуғу билдирилир. Һәмчинин,Сәгәлејн һәдисиндә Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) Әһли-Бејтини (әлејһимуссалам) Гуранла бир сәвијјәдә гәрар верилмәси[3] ашкарҹасына вурғуланыр. Ислам Пејғәмбәриндән (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) олан һәдисләрин бириндә нәгл олунур вә тәкидлә бујурулур: “Һәр кәс өлсә вә зәманәсинин имамыны танымаса, ҹаһилијјәт дөврүндәкиләр кими дүнјадан көчмүшдүр.”[4] Амма вилајәтин гәбул олунмасы инсанлар үчүн ҹәмијјәтдә вә аиләдә әмнијјәт, нәзм, дини, мәдәни вә игтисади саһәләрдә мүвәффәгијјәт ҝәтирәр. Әҝәр бу табечилик Аллаһын разылығына ҝөрә олса бүтүн бунлардан әлавә инсана хүсуси мүкафатлар да вериләр. Бундан әлавә, бир чох һәдисләрдә вар ки, инсанын бүтүн ибадәт вә салеһ әмәлләри јалныз Аллаһ-тааланын тәјин етдији рәһбәри имзасындан сонра Аллаһ-тааланын дәрҝаһында гәбул олунур. Нүмунә үчүн имам Ризанын (әлејһиссалам) мүгәддәс һәдис үнваны илә гызыл силсилә илә ҹәдди Пејғәмбәрдән (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бујурдуғу һәдисдә охујуруг ки, бујурур: “Ла иләһә иләллаһ кәлмәси мәним јанымда ән бөјүк пәнаһ јеридир. Һәр кәс ора дахил олса, мәним әзабымдан аманда галар. ”Бир аз сонра Имам (әлејһиссалам) һәдисинә давам едиб бујурур: “Ла илаһә илләллаһын шәртләринә әмәл етмәклә бу мәгама чатмаг олар вә о шәртләрдән бири дә мәнәм!”[5]

Башга бир һәдисдә имам Багир (әлејһиссалам) бујурур: “Ислам беш рүкн үзәриндә гурулуб: намаз, зәкат, оруҹ, һәҹҹ вә вилајәт. Бунлардан һеч бириси вилајәт гәдәр мүһүм дејилдир.” [6] Чүнки, “Вилајәт (рәһбәрлик) динин рүкнләриндә әсас рол ојнајыр вә Имам дининин јол ҝөстәрәнидир.”[7]

Гејд етмәк лазымдыр ки, Аллаһ-таалаја тәрәф сејр вә мәрифәт јолунда һәрәкәт етмәклә илаһи нүмајәндә мәгамына чатмағын мүхтәлиф дәрәҹәләри вар вә бу сонсуз мәнәви тәкамүл јолудур. Амма бүтүн заманларда бу мәгама чатмаг јалныз бир нәфәрә нәсиб олур вә мүасирләринин арасында јалныз о бир нәфәр белә бир мәнәви мәгамын гүлләсинә чатыр. Белә шәраитдә һәмин бир нәфәр нүмајәндә мәгамындан аслы олмајраг диҝәр инсанлар үзәриндә вилајәтә чатыр. Мәсәлән, Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) заманында имам Әли (әлејһиссалам) вә Фатимә (саламуллаһи әләјһа) о һәзрәтин мәгамына чата билмәздиләр. Бүтүн инсанлар, һәтта бу ики мәсум шәхсијјәт дә Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вилајәти алтында гәрар тутурдулар. Һәмчинин, Ислам Пејғәмбәриндән (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) сонра имам Һәсән вә имам Һүсејн (әлејһиссалам) аталары имам Әлинин (әлејһиссалам) вилајәти алтында олублар. Диҝәр Имамлар (әлејһимуссалам) да аталарынын вилајәтләри алтында гәрар тутдугдан сонра имамәт вә рәһбәрлијә јетиширләр. Неҹә ки, имам Һүсејн (әлејһиссалам) гардашы имам Һәсәнин (әлејһиссалам) рәһбәрлији дөврүндә она там шәкилдә табе олуб о Һәзрәтин вилајәтин алтында гәрар тутмушдур. Имам Һәсәнин (әлејһиссалам) шәһадәтиндән сонра исә Мүавијә илә бағладығы әһди мөһтәрәм сајараг Мүавијә һәјатда олана гәдәр о әһднамәјә садиг галмыш вә онунла бирбаша дөјүшдән чәкинмишдир. Бу заманда да јалныз бир нәфәр вилајәт гүлләсиндә илаһи нүмајәндә кими парлајыр вә бүтүн инсанларын ишләриндә там вилајәтә маликдир. Истәр инсанлар ону гәбул етсинләр, истәр етмәсинләр, истәр нәзәринә бахсынлар, истәрсә дә бахмасынлар. Шиә әгидәсинә ҝөрә бу ҝүн илаһи нүмајәндә кими Ислам бајрағыны әлиндә тутан јалныз Һөҹҹәт ибни Һәсән Әсҝәридир (әҹ.)

Диҝәр тәрәфдән бу јолун сонсуз олдуғуну вә бүтүн инсанларын бу јолдан кечмәсини нәзәрә алараг вә Аллаһ-тааланын бујурдуғу кими: “"Биз Аллaһыныг (Аллaһын бəндəлəријик) вə (өлəндəн сoнрa) Oнa тəрəф (Oнун дəрҝaһынa) гaјыдaҹaғыг!"[8] диҝәр инсанлар да бу дәрәҹәјә чатмаг истәсәләр Аллаһ-тааланын јер үзүндә там нүмајәндәсинин вилајәтини вә рәһбәрлијини гәбул едиб, онун ардынҹа аддымлајыб бүтүн һөкмләрини гәбул етмәклә дәгиг вә там шәкилдә инсанијјәт вә камал јолунда өз һәдәфләринә чата биләрләр.[9]

Гара јолларла мүсәлманларын һакимијјәтинә чатмыш бәзиләри имам Әлинин (әлејһиссалам) вилајәт мәгамына дәлаләт едән ајә вә рәвајәтләри мүхтәлиф мәналара јозмагла чалышырлар ки, өз һакимијјәтләрини һифз етсинләр вә Аллаһ-тааланын вә Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) Гуранда инсанлар үчүн нәзәрдә тутулан мүгәддәс һәдәфдән сандыгларыны бир нөв өрт-басдыр етсинләр.

Бу ҹәһәтдән, бәзиләри Гурнада “вилајәт” ајәсиндә, “һәгигәтән, Аллаһын сизә рәһбәриниз..”[10] вә мүтләг итаәт ајәсиндә ҝәлән: ”Еј имaн ҝəтирəнлəр! Аллaһa, Пeјғəмбəрə вə өзүнүздəн oлaн иxтијaр (əмр) сaһиблəринə итaəт eдин!”, танынымыш һәдисдә: “Мән һәр кәсин рәһбәријәмсә, Әли дә онун рәһбәридир!”  кими һәдисләрдә “вилајәт” сөзүнү “дост” вә ја “көмәк едән” кими мәналандырмышлар. Һалбуки, ајәләрин тәркибиндә “иннәма” (һәгигәтән, јалныз) ифадәси инһисар мәнасында, һәмчинин, Аллаһа, Пејғәмбәрә (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә әмр саһибләринә олан мүтләг итаәт ифадәләри, о ҹүмләдән, ајәнин назил олма сәбәбләри, һаҹыларын исти һавада Гәдир Хум адлы сәһрада сахланылмасы, мүсәлманлардан төвһид, рисаләти тәсдигләјиб вә имам Әлијлә (әлејһиссалам) бејәт олунмасыны, бунларын һамысы мүсәлманлар арасында үмуми һалда достлуг вә көмәклик мәналары  илә ујғун ҝәлмир. Неҹә ки, имам Әли (әлејһиссалам), диҝәр мәсум Имамлар (әлејһимуссалам) вә бир чох шаир сәһабәләр дәфәләрлә Әмирәл-мөминин Әлинин (әлејһиссалам) вилајәтинә (һакимијјәтинә) дәлил олараг бу ајә вә һәдисләри шаһид кими ҝәтирмишләр.

Беләликлә гејд етмәк лазымдыр ки, белә алдадыҹы мәналарын “вәли” сөзүнүн лүғәтдәки мәналары илә заһирдә ујғун олмасына бахмајараг, әсл һәгигәти ахтаран инсафлы зеһнләр ајәләрин вә равајәтләрин бу мөвзудан зеһнә ҝәлән үмуми мәнаны гәбул етмир, ајә вә рәвајәтләрин өз мөһкәмлији илә вилајәт мәнасына дәлаләт етдијини гәбул едир вә бу мөвзуну имам Әлинин (әлејһиссалам) Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) фасиләсиз ҹанишинлијинә дәлаләт етдијини  тәсдиг едирләр.

Сонда гејд етмәк лазымдыр ки, имам Әлидән (әлејһиссалам) башга диҝәр Имамларын (әлејһимуссалам) имамәти вә вилајәти дә Ислам Пејғәмбәриндән (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) нәгл олунан һәдисләр васитәси илә јәни, һәр бир Имамдан сонра нөвбәти Имамы танытдырмасы исбата јетир. Бундан әлавә, о Һәзрәтләрдән баш верән кәрамәт, мөҹүзә, варлыг аләминдә олан гүдрәтләри, инсанларын батини нијјәтләринә олан елмләри, исмәт вә чохлу гејби елмләри вә саир әламәтләрлә бу шәхсләри диҝәрләриндән там шәкилдә ајырыб, онларын вилајәтләрини әсасландырмаг үчүн лазыми дәлилләр кими истифадә етмәк олар.

Истифадә олунмуш әдәбијјат:

1. Бир дәстә јазычылыр, Ислам маарифи, ҹ.1 вә 2; Имамәт бәһси.

2. Ҹавад Амули Абдуллаһ, Вилајәт бајрамы, сәһ.61-70.

3. Ҹавад Амули Абдуллаһ, Гуранда вилајәт.

4. Ҹавад Амули Абдуллаһ, Әләви вилајәти, сәһ.28-55, 117.

5. Һәләби Тәгиәд-дин, Әбус-сәлаһ, сәһ.127-133.

6. Сәиди Меһр Мәһәммәд, Ислам каламы, ҹ.2; сәһ.130-200.

7. Мүтәһһәри Муртәза, Имамәт вә рәһбәрлик,сәһ.43-95, 161-169.

8. Мүтәһһәри Муртәза, Камил инсан.

9. Һадәви Теһрани Мәһди, Вилајәт вә дәјанәт, сәһ.64-66.