Вилајәти-фәгиһ һаггында мөвҹуд олан ән гәдим сәнәд мәрһум даһи алим Шејх Муфидин “Мугние” адлы китабыдыр. Мәрһум Шејх Муфид шиә тарихиндә дөрдүнҹү вә бешинҹи әсрин даһи алимләриндән биридир. О, өзүнүн Мугние адлы китабында әмрбе мәруф вә нәһј әз мункәр бөлүмүндә әмрбе мәруф вә нәһј әз мункәрин мәртәбәләрин јәни, өлдүмәк вә зәрәр вурмаг кими мәсәләјә чатанда белә јазыр: “Мүкәлләф шәхс әмр бе мәруф вә нәһј әз мүнкәр мәгамында һеч кими өлдүрмәк вә ја зәрәр вурмаг ихтијары јохдур. Јалныз, ҹәмијјәтин идарә олунмасына ҝөрә мәнсуб олмуш солтан вә ја һакимин иҹазәси әсасында олмуш олсун.” Һәмин бәһсин ардынҹа Шејх јазыр: “Илаһи һөкмләрин иҹрасы мәсәләсинә ҝәлдикдә бу мәсәлә јалынз Аллаһ таала тәрәфиндән тәјин олунмуш (мүәјјән сифәтләрә малик) адил ислам һакими вә ја солтанын ихтијарындадыр. Бу шәхсләр илк әввәлдә Али Муһәммәддән (сәлләлһи алејһи вә алиһи) олан мәсум Имамлар (әлејһимуссалам) вә о шәхсләр ки онлары мәсум Имам (әлејһиссалам)  ҹәмијәтдә һаким вә рәһбәр тәјин етмишдир. Мәсум Имамлар (әлејһимуссалам) бу мәсәләдә тәбии ки һакимијјәти шиә фәгиһләринә вә тәрәфдарларына тапшырмышдыр.”[1]

Зәманәсинин залим һакиминин ашкар горхусу дујулан бу ифадәләрдә, Шејх Муфид әввләдә Аллаһ-таала тәрәфиндән мәнсуб олмуш һакимә ишарә едир, әмр бе мәруф вә нәһј әз мункәр бәһсиндә өлүм вә зәрәр ишләринин онун ихтијарында олдуғуну билдирир. Ондан сонра әмр бе мәруф вә нәһј әз мункәр бәһсиндә ән ашкар мәсәлә сајылан “илаһи һүдудлар” мәсәләсини бәјан едир.[2] Шејх сонда бу мүһүм мәсәләнин Аллаһ-таала тәрәфиндән мәнсуб олмуш ислам һакиминин ихтијарында олмасыны гејд етдикдән сонра онлары белә танытдырыр:

А) Мәсум Имамлар (әлејһимуссалам). Аллаһ-таала ислам үммәтинин рәһбәри вә илаһи һөкмләрин вә һүдүдларын иҹрасыны бирбаша онлара мәнсуб етмишдир.

Б) Мәсум Имамлар (әлејһимуссалам) тәрәфиндән ислам үммәтинә һаким вә рәһбәр тәјин олунмушлар.

В) Мәсум Имамлар (әлејһимуссалам) тәрәфиндән ислам үммәтинә һаким, рәһбәр вә илаһи һөкмләри иҹра етмәкдән өтрү тәјин олунмуш шиә фәгиһләри.

Бу үнванла мәрһум Шејх Муфид, шиә әгидәсиндә шүбһәсиз гәбул олунан мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) һакимијјәтини бәјан етмәклә јанашы, мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) хүсуси наибләринә, һәм Әмирәл-мөминин (әлејһиссалам) тәрәфиндән Малик Әштәр кими фәрдин ислам ҹәмијјәтинин сијаси идарәсини өһдәсинә алмасыны, һәм имам Заманын (әҹ) гејби дөврүндә о һәзрәтин хүсуси дөрд наибләринә вә һәм дә мәсум Имамын (әлејһиссалам) бөјүк гејбәт дөврүндә үмуми фәгиһ алимләрин мүсәлманларын рәһбәрлијини өһдәләринә алмаларына ишарә едир.

Әлбәттә, мәрһум Шејх диггәтә чатдырыр ки ола билсин тарихдә шиә фәгиһ алимләринин бу вәзифәјә әмәл етмәк шәраити олмасын. Она ҝөрә дә бу мәсәләјә “шәраит олмасы фәрзи” – гејдини ифадәсинә әлавә едир. Сонра бу вәзифәнин бәзи һалларда “имкан” олмасына ишарә едәрәк јазыр: Әҝәр фәгиһ, Илаһи һөкмләрин иҹрасында залим һакимдән зәрәр олмасыны еһтимал вермәсә өз өвладларынын вә ја итаәтиндә оланларын үзәриндә бу һөкмләри иҹра етмәјә имкан варса, ону иҹра етмәлидир.[3]

Инсанын гәм јашларыны үзүнә ҹари едән белә гүссәли сөзләр, тарихдә шиә алимләринин тәфәккүрләринин нә гәдәр мәзлумијјәтдә олмасыны нишан верир вә чох јерләрдә тарихдә бу мәсәлә ачыг ашкар шәкилдә вилајәти-фәгиһ үнваны илә бәјан олунур. Бу да, Әһли-Бејт (әлејһимуссалам) мәктәбиндә вилајәти-фәгиһ мөвзсунун ашкар бир мәсәлә олдуғуна дәлаләт едир.

Шејх Муфид даһа сонра Илаһи һәдәфләрин иҹрасы имканыны башга бир шәкилдә бәјан едир вә јазыр:  “Бу иш – Илаһи һөкмләрин иҹрасы – фәгиһ үчүн ән ашкар ваҹиб бир вәзифәдир вә бу ишдә һакимијјәт јалныз она мәнсубдур. Јахуд, өзүнүн һимајәти елә бир дәстәјә тапшырсын ки онун һөкмүнү иҹра етмиш олсун. Белә олан һалда фәгиһә ваҹибдир ки Илаһи һөкмләрин иҹрасына вә тәтбигинә чалышсын, әмр бе мәруф вә нәһј әз мүнкәри иҹра етсин вә кафирләрлә ҹиһада гошулсун.”[4]  Јәни, зәманәнин залим һакими һәр һансы бир фәгиһә бир мәнсәб тапшырса она ваҹибдир ки имкан һәддиндән әҝәр залим һакимдән она гаршы тәһлүкә јохдурса, Илаһи һөкмләри иҹра етмәлидир. Һәмин мөвзуда мәрһум Шејх Муфид дөрд мәсәләјә ишарә едир:

А)Илаһи һөкмләрин иҹрасы јәни, һәдд вә ҹәзаларын тәтбиги ислам һакиминин ихтијарларынданыр.

Б) Шәриәт һөкмләринин иҹрасы вә тәсдиги, јәни бүтүн шәриәт мәсәләләрини өзүндә ҹәмләшдирән һөкмләр вә шәри вәзифәләр фәгиһин ихтијарындадыр. Фәгиһ чалышмалыдыр ки бүтүн ислам ҹәмијјәтиндә ислам һөкмләри һаким олсун.

Г) Әмр бе мәруф вә нәһј әз мункәрин ән али мәртәбәләри ислам һакиминә мәхсусдур. Әввәлдә мәрһум Шејх бу мәсәләјә дә ишарә етмишди.

В) Кафирләрлә ҹиһад, мүбаризә вә бәзән онлара гаршы һүҹум да ислам һакиминин ихтијарларындандыр.[5]

Сонра мәрһум Шејх Муфид бу бөлүмдә һеч бир мәнтигсиз дәлил олмамасына ҝөрә јенидан изаһ едир јазыр: “Али Мүһәммәд (әлејһимуссалам)-ын тәрәфдарларынын фәгиһләринә фәсад әһлиндә аманда галмаг шәраити гаршыја чыхса ваҹибдир ки дин гардашлары илә Ҹүмә намазларында иштирак етсинләр. О ҹүмләдән ајат, истисга (јағыш тәләби) вә бајрам намазларында бирликдә олуб дин гардашлары арасында әдаләтлә һөкм етсинләр. Бир-бири илә ихтилафда олуб иддиаларына һеч бир шаһид олмајан дин гардашлары арасында сүлһ јаратсынлар. Исламда газиләрә аид олан бүтүн бу ваҹиб мәсәләләрә әмәл етсинләр. Чүнки, бизә чатан сәһиһ рәвајәтләрә әсасән, мәсум Имамларымыз (әлејһимуссалам) (гејбәт дөврүндә) бүтүн бу мәсәләләрин иҹрасыны фәгиһләрин өһдәсинә гојмушдур.” [6]

Бу мәгамда, мәрһум Шејх Муфид фәгиһин өһдәсиндә олан ики мүһүм мөвзуја ишарә едир:

А) Намазларын бәрпасы, мәсәлән, Ҹүмә, Гурбан вә Фитир бајрамларынын намазлары, јағыш тәләби (истисга) вә вәһшәт намазы.

Б) Мүһакимә вә гәзавәт мәсәләсини фәгиһ алимин вазифәсиндән һесаб едир вә онлара бу саһәдә мәсум Имамлар (әлејһимуссалам) тәрәфиндән ихтијар верилдијини бәјан етмәклә јанашы бу мәсәләдә рәвајәтә әсасланыр. Биз ҝәләҹәк бәһсләримиздә вилајәт-фәгиһ һаггында олан бу рәвајәтләрдән ҝениш шәкилдә хүсуси бәһс едәҹәјик. Бу бәһсдә фәгәт о гәдәр кифајәтләнирик ки мөтәбәр рәвајәтләрдә Гурбан вә Фитр бајрамларынын намазлары ашкарҹасына,[7] Ҹүмә намазында исә ишарә[8] олараг “адил Имамын” олмасыны әсас шәрт кими гејд олунмушдур.  Бәзиләри  һәман “адил Имам” кәлмәсинә ҝөрә рәвајәти јалныз гејбәт дөврүндә Имам Замана (әҹ) аид олмасыны иддиа едирләр. Амма мәрһум Шејх Муфид бүтүн бу намазларын адыны чәкмәклә ашкарҹасына орда адил фәгиһин шәрт олмасыны тәсдигләјир. Әслиндә  гејбәт дөврүнә аид олан бу рәвајәтләрдә “адил Имам”-дан мәгсәди адил фәгиһ олмасы ајдын олур. Бу мәсәлә, Шејхин әввәлдә бујурдуғу “кафирләрлә ҹиһад” вәзифәсинин дә адил фәгиһин вәзифләриндән олмасына дәлилдир. Чүнки, белә рәвајәтләр гејбәт дөврүндә ән азы ибтидаи ҹиһада да аид олур. Рәвајәтләрдә вар ки ибтидаи ҹиһадда “Имамын” олмасы  ва ондан итаәт ваҹибдир.[9]   Амма бәзиләри ибтидаи ҹиһады фәгәт мәсум Имамын (әлејһиссалам) әмри илә олмасына һөкм верирләр вә мәсум Имамдан (әлјеһиссалам) гејрисинин әмри илә олан ибтидаи ҹиһадда итаәти ваҹиб билмирләр. Лакин, мәрһум Шејх Муфид, гејбәт дөврүндә мәсум Имам (әлејһиссалам) тәрәфиндән мүсәлманларын рәһбәрлијинә мәнсуб олмуш шиә фәгиһ “итаәти ваҹиб олан имамын” нумнәсиндәндир вә онун һөкмү илә кафирләрлә ибтидаи ҹиһады башламаг олар.

Мәрһум Шејх Муфид “ әнфал” бәһсиндә әнфалын Ислам Пејғәмбәринә (сәлләлаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм) вә онун мәсум Әһли-Бејтинә (әлејһимуссалам) мәнсуб олдуғуну бәјан етдикдән сонра јазыр:

“Адил Имамын иҹазәси олмадан һеч кимин ихтијары јохдур ки әнфал сајдығымыз маллардан истифадә етсин.”[10]

Бу ифадәләрдән вә әввәлдә әмр бе мәруф вә нәһј әз мункәр бәһсиндән белә нәтиҹә алмаг олар ки, мәрһум Шејх Муфид диҝәр шиә алимләри кими “адил Имам” тәфәкүрүнү һәмишә диггәтдә сахламыш вә онун һәјатдә нүмунәсини Аллаһ-таала тәрәфиндән иҹәзә верилмиш һакимин рәһбәрлији кими гәбул етмишдир. Јәни, бу рәһбәр ја бирбаша Аллаһ-таала тәрәфиндән мәнсуб олмалыдыр (мәсум Имамлар (ә) кими) ја да онларын нәзәри әсасында һакимијјәтә ҝәлмәлидир. Бүтүн бунларын мүгабилиндә шиә әгидәсиндә биз, “залим рәһбәр”, “залим султан”  вә ја “залим имам” кими терминләрин мәнасыны анламыш олуруг вә бүтүн бунлардан мәгсәд Аллаһ-тааланын разы олмадығы бир һакимин иш башына ҝәлмәсидир вә шәриәт дә бу һакимијјәти гәбул етмир. Белә һакимләрдән вә рәһбәрләрдән итаәт исә шәриәт ҹәһәтдән дүзҝүн дејил. Беләләиклә, рәвајәтләрдә ҝәлән “адил султан” вә ја бу кими ифадәләр о һакими тәсдиг етмир ки, әдаләтлә рәфтар етмиш олсун. Һәмчинин, залим һаким вә бу кими ифәдәләрдән дә мәгсәд ҹәмијјәт ичиндә зүлмлә рәфтар едән һаким нәзәрдә тутулмур. Бәлкә дә биринҹидән мәгсәд одур ки һакимин рәһбәрлијин Аллаһ-таала гәбул етмиш олсун,[11] икинҹидән мәгсәд исә о һакимин рәһбәрлијидир ки Аллаһ-таала шәри ҹәһәтдән она разы олмасын.

Даһа чох мүталиә үчүн бах:

Меһди Һадәви Теһрани, “Вилајәт вә дәјанәт”, мүәссисеји фәрһәнҝије ханеји хирәд. Гум. Икинҹи чап, 1380 шәмси или.