اسلام، دین فطرت پاک انسانى و آیین مهر ورزی است و برای هدایت و سعادت همۀ بشریت آمده است. در روایات و احادیث، هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و رعایت حقوق انسانی غیر مسلمانان، مورد تأکید است و پیشوایان اسلام پیوسته مسلمانان را به رعایت انصاف، ادای حقوق و پرهیز از آزار و اذیت پیروان ادیان و مذاهب دیگر توصیه می‌نمودند. در این‌جا به چند نمونه اشاره کنیم:

1. پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: "هر کس به یکی از معاهدین اسلام، ستم روا دارد و بالاتر از طاقت او تکلیفی بر او تحمیل کند، در روز قیامت من خودم دشمن او خواهم بود".[1]
2. همچنین آن‌حضرت می‌فرماید: "هر کس اهل ذمه(یهودی، مسیحی و زرتشتی که در پناه اسلام‌اند) را آزار رساند،‌ مرا آزار رسانده است".[2]
3. امام علی(ع) نیز فرمود: "هر کس اهل ذمه را آزار رساند، گویا به مرا آزار رسانده است".[3]
4. ابن عباس،‌ از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند: "به فقیران همه‌ی ادیان الهی صدقه دهید".[4]
5. امام علی‌(ع) در بخشی از نامه‌اش به مالک اشتر می‌فرماید: "ای مالک، مهربان باش و رعیت را با چشمی پر عاطفه و سینه‌ای لبریز از محبت بنگر؛ و مانند درنده‌ای به غارت جان و مال آنان نپرداز. ای مالک، فرمان برداران تو از دو صنف بیرون نیستند: یا مسلمان و برادر دینی تو هستند، و یا مانند تو انسان‌اند".[5]

گفتنی است که فرمان امیر المؤمنین(ع) به مالک اشتر، زمانی صادر شد که تعداد مسلمانان در کشور مصر ناچیز بوده، و چند سالی از فتح مصر به دست سپاه اسلام نگذشته بود و طبعاً در این چند سال تنها عده‌ی قلیلی اسلام را پذیرفته بودند و اکثریت مردم هنوز مسیحی بودند.[6]

5. امام صادق‌(ع) در مورد حقوق اهل ذمه چنین می‌فرماید: "حق کسانی که در پناه مسلمانان هستند این است که آنچه را خدای عز و جل از آنان می‌پذیرد، بپذیری و مادامی که به عهد خدای عزوجل وفادارند، بر ایشان ستم نکنی".[7]

همچنین سفارش‌های اکیدی که از پیامبر خدا(ص) و پیشوایان اسلام در مورد زندگی مسالمت‌آمیز مسلمان با پیروان مذاهب که در دیگر بلاد و کشورها زندگی می‌کنند(حکومت‌های غیر اسلامی) رسیده که در واقع همان روح هم‌زیستی مسالمت‌آمیز است که قرآن نیز بدان توصیه نموده است و نشان می‌دهد که اسلام اولاً و بالذات با هیچ‌یک از غیر مسلمانان سر جنگ و ستیز ندارد.

6. امام علی(ع) در بخشی از نامه‌ی خود به مالک اشتر می‌فرماید: "اگر پیمانى بین تو و دشمنت بسته شد، و یا تعهد پناه دادن را به او دادى، جامه‌ی وفاء را بر عهد خویش بپوشان، و تعهدات خود را محترم بشمار و جان خود را سپر تعهدات خویش قرار ده؛ زیرا هیچ‌یک از فرائض الهى نیست که مانند وفاى به عهد و پیمان، مردم جهان با تمام اختلافاتى که دارند، نسبت به آن این چنین اتفاق نظر داشته باشند، حتى مشرکان زمان جاهلیت، علاوه بر مسلمانان، آن‌را مراعات می‌کردند؛ چراکه عواقب پیمان‌شکنى را آزموده بودند. بنابر این هرگز پیمان‌شکنى مکن، و در عهد خود خیانت روا مدار، و دشمنت را مفریب؛ زیرا غیر از شخص جاهل و شقى، کسى گستاخى بر خداوند را روا نمی‌دارد. خداوند عهد و پیمانى را که با نام او منعقد می‌شود با رحمت خود مایه‌ی آسایش بندگان، و حریم امنى برایشان قرار داده تا به آن پناه برند".[8]

بنابر این و با توجه به آنچه که بیان شد،‌ توصیۀ پیشوایان اسلام در روابط با غیر مسلمانان، رعایت عدالت، انصاف، ادای حقوق و پرهیز از آزار و اذیت پیروان ادیان و مذاهب دیگر است. مگر در صورتی که از آنان عهدشکنی و یا خیانتی سر بزند که در این صورت اسلام با قاطعیت دستور مقابله و خاموش کردن فتنه‌ها را صادر کرده و فرموده است. بگو: "اى اهل کتاب! چرا افرادى را که ایمان آورده‌‏اند، از راه خدا باز می‌دارید، و می‌‏خواهید این‌راه را کج سازید؟! در حالى که شما (به درستى این‌راه) گواه هستید و خداوند از آنچه انجام می‌‏دهید، غافل نیست"![9]

[1]. ر. ک: صدر الدین بلاغی، عدالت و قضا در اسلام، ‌ص 57؛ زین العابدین، قربانی، اسلام و حقوق بشر، ص 397. "من ظلم معاهداً و کلفه فوق طاقته فانا خصمه یوم القیامة". بلاذری، أبو الحسن أحمد بن یحیی‏، فتوح ‏البلدان، ص 163، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1988م؛ نجف‌آبادى، حسین على منتظرى‌، دراسات فی ولایة الفقیه و و فقه الدولة الإسلامیة‌، ج 2، ص 722، قم، نشر تفکر‌، چاپ دوم، 1409ق.

[2]. صدر الدین، بلاغی، عدالت و قضا در اسلام، ص 57. "من آذی ذمیاً فقد آذانی"؛ کبیر مدنی، سید علیخان، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، محقق، مصحح، حسینی امینی، محسن، ج 1، ص 458، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1409ق؛ شیرازى، سید محمد حسینى‌، من فقه الزهراء علیها السلام‌، ج 3، ص 148، قم، رشید‌، چاپ اول، 1428ق.

[3]. ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغة، محقق، مصحح، ابراهیم، محمد ابوالفضل،‏ ج 17، ص 147، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ اول، 1404ق. "من آذى ذمیا فکأنما آذانی‏ ".

[4]."تصدقوا علی اهل الادیان". مازندرانی، محمد هادی بن محمد صالح، شرح فروع الکافی، محقق، مصحح، محمودی، محمد جواد، درایتی، محمد حسین، ج 4، ص 343، قم، ‌دار الحدیث للطباعة و النشر، چاپ اول، 1429ق.

[5]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 427، نامه 53، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق. " واشعر قلبک الرحمة للرعیة و المحبة لهم، و اللطف بهم، و لا تکونن علیهم سبعاً ضاریا تغتنم أکلهم، فانهم صنفان: اما اخ لک فی الدین، او نظیر لک فی الخلق ...".

[6]. مجله مکتب اسلام، سال 8، ش 5، ص 49.

[7]. شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 2، ص 570، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1362ش؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج 15، ص 179، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق. "و حق اهل الذمة ان تقبل ما قبل الله عز و جل و لا تظلمهم ما وفوا لله عزوجل بعهده".

[8]. نهج البلاغة، ص 442، نامه 53. "ان عقدت بینک و بین عدوک عقدة او البسته منک ذمة فحط عهدک بالوفاء و ارع ذمتک بالامانة،‌ و اجعل نفسک جنة دون ما أعطیت فانه لیس من فرائض الله شیء الناس اشدّ علیه اجتماعاً ، مع تفرق اهوائهم،‌ و تشتّت آرائهم، من تعظیم الوفاء بالعهود".

[9]. آل عمران، 99 "قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ مَنْ آمَنَ تَبْغُونَها عِوَجاً وَ أَنْتُمْ شُهَداءُ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُون"‏.