Bu mövzunu başa düşmək üçün əvvəl insan, din və onun faydalarını misal üçün hər bir mürəkkəb əşyanı tanımaq, və yaxud gözə görünməyən varlıqları ki, insan vücudunda vardır tanımaq lazımdır.[1]

A)- İnsanın həqiqəti

İnsan sirlərlə dolu bir varlıqdır. İnsan vücudunda olan varlıqlar o qədərdir ki, onları rahatlıqla tanımaq mümkün deyil. Baxmayaraq ki, tarix boyu bir çox tədqiqatlar aparılmışdır. Amma bir çox sirləri hələdə açıqlaya bilməmişdirlər.[2] beləliklə insan varlığını yaxşı olardı ki, bu cür adlandıraq: Aləm varlığında yarananları özündə birləşdirmiş və Allahın həqiqət və varlığının vacibliyini özündə əks etdirən bir varlıqdır.[3] İnsanın bunları özündə birləşdirməsini tanımağın ən yaxşı yolu, insanların rəbbi olan Allah taalanın Qurani kərimdəki sözlərindən istifadə etməkdir.[4] Bunun üçündə bu mövzularda xülasə və qısa olaraq Qurani kərimdən açıqlayırıq:

İnsan vücudunda bərabər olan qüvvələr:

Quran "Şəms" surəsində insan (nəfs)- ə yer, göy, günəş və ya aydan sonra işarə edir; yəni insan onların səmərə və barıdır, bu bağın gülüdür və varlığın nəticəsi isə insandır. Başqa cür desək " و الشمس و ضحیها" – dan başlayaraq yeri zikr etdikdən sonra insan haqqın da söz açaraq insanın xüsusiyyətlərini açıqlayaraq buyurur:

«"و نفس و ماسویها"»

O cür ki, günəşin saçması və şüası onun nurundan qaynaqlanır; insanın parlaması isə onun saflıq və təmizliyindən qaynaqlanır; yəni, təadül, o deməkdir ki, insan elə bir cür olmalıdır ki, müxtəlif hissiyyatlar onda bərabər olsun, bir hissəsi o biri hissənin qarçılığında ağır olmasın.

O cür ki, seçim onun üçün rahat olsun və bu bir nöqtədir ki, birlikdə səfərdə olan o biri yoldaşlarından ayrılır.

Bu insanın digər varlıqlardan ayrılması deməkdir; yəni insan bir şeyi bilib tanımadan qəbul etmir, insandakı qüvvələr birləşərək insanı o hədəfə doğru hərəkət etdirir.[5]

Elmin yüksək məqamı:

Quran kərim buyurur: Allah taala Adəmə xüsusi bir elm öyrətdi, mələklər ondan heç bir xəbərləri yox idi. Onlar öz nadanlıqlarını (cahilliklərini) etiraf etdikdən sonra, Adəmə əmr etdiki, o xüsusi elmdən onlara da öyrətsin.[6]

İnsan tək bir varlıqdır ki, ağır bir ilahi əmanəti öz öhdəsinə götürmüşdür.[7]

İnsanın dünyadakı fəaliyyəti:

Allah taala bütün kainatı insanların fəaliyyəti və məskənləşməsi üçün yaratmışdır.

"Siz bilmirsiniz ki, Allah taala bütün yer üzündə və göydə olanları sizin ixtiyarınızda qoymuşdur, aşkarda və batində olan nemətlərini sizin üçün tamamlamışdır.[8]

Allahın yer üzündə xəlifəsi

İnsan tək varlıqdır ki, əzəmətli varlıq olduğu üçün Allahın xəlifəsi olmaq məqamına yol tapmpışdır. Qurani kərim Allahın mələklərlə Adəmi (ə) özünə yer üzündə canişini seçməsi haqda söhbətlərinibu cür açıqlayır; O zaman ki, sənin rəbbin mələklərə dedi: "Mən yer üzündə xəlifə ixtiyar edəcəyəm"[9]

Diqqət etsək, xəlifə kəlməsinin mənasında məlum olur ki, insan yeganə varlıqdır Allahın kamil sifətlərin özündə aşkar etsin. Aləmdə onun xeyir və camal sifətlərini aşkar etsin.

O sür ki, xəlifə (nümayəndə) hər bir baxımdan rəhbərin (haqq taalanın) nümayəndəsidir və onun tərəfindən xəlifə olaraq seçilmişdir. Bunun üçün də, insanı bu məqama seçmək bunu tələb edir ki, insan sonsuz qabiliyyətlərə və istedadlara sahib olub kamil olmağa yiyəlnəsin.[10]

Allaha bağlılıq:

Allah taala Qurani kərimdə insanı hər bir halda möhtac bir varlıq kimi tanıtdırır, onu fəqirliyin özü adlandırır; yəni bütün varlıq o haqq Allaha bağlıdır:

«"یا ایها الناس انتم الفقرا الی الله و الله هو الغنی الحمید"»[11]

Əgər insan özünü möhtac və fəqir olduğunu dərk etsə öz rəbbini ehtiyacsız olaraq tanıyacaq.[12]

«"من عرف نفسه فقد عرف ربه"»[13]

Nəticə alırıq ki, Quran insanın həqiqətini açıqladığı zaman buyurur: İnsan (həyyi mütəal)- dır; yəni diri bir varlıqdır ki, onun həyatı onun təlləsi üzərində aşkar olur. Təllə, bir şeyin Allah qarşısında əriməsi və yumşalması deməkdir. İnsan həqiqəti dəyişilməzdir; çünki o ("حی متألّه") gözəl surətdə yaradılmışdır. Allah taala o həqiqəti dəyişməz; çünki onun gözəl bir başqası da onu dəyişə bilməz; çünki onu dəyişməyə qüdrəti çatmaz.

"لا تبدیل لخلق الله"[14]

Quran insanı elə tanıtdırır ki, insan bilsin haradan gəlib, haraya gedir və dünyada nə iş hörməlidir.[15]

B)- Dinin həqiqəti:

Dindən məqsəd əqidə, əxlaq və qanuna riayət etmək üçün bir təşkilatdır. Allah onu insanların hidayəti üçün göndərilmişdir. İnsan bunu öyrənməklə öz nəfsini kontrol edib öz azadlığını təmin edir. İlahi din insanın həqiqət və ehtiyaclarına diqqət edib onun üçün proqram tökür ki, onun ehtiyaclarını hər tərəfli olaraq həll etsin. Kamil ilahi dindən məqsəd, islam dinidir ki, bir mənalı olaraq cəmiyyəti və onun hansı işə doğru getməyə hidayət edir.[16]

C)- Fayda və mənfəətin mənası:

Bəzi vaxtlar fayda və mənafe həqiqidir və bəzi vaxtlar isə həqiqi yox məcazidir.

Həqiqi xeyir və mənafe odur ki, insan varlığıyla uyğun olsun və xoşbəxtliyə, səadətə və ləzzətə həmişə olaraq özündə yer versin. İnsan onun özündə olduğunu hiss etdikdə heç bir zaman peşimançılıq hissi keçirməsin; Ədalət, ehsan (yaxşılıq) haqqa qovuşmaq, cənnət, məzlumdan himayət etmək, ehtiyacı olanlara kömək etmək və s. kimiləri həqiqi fayda və xeyirdir.

Amma məcazi və həqiqi olmayan xeyir ondan ibarətdir ki, onda olan ləzzət bir anlıqdır və daimilik deyil; əsər və bədbəxtçiliyi isə uzun müddətli və həmişəlikdir. Duzlu bir sudur susuz insan içdikcə susayır, xəstəni isə ölümə doğru çəkər. Sədrul Mütəllihin deyir: Bəzi ürəklərdə, insanlarla düşmənçilik etmək üçün minlərlə vəsvəsə, yalan və düşmənçilik vardır. Belə bir ürək, qəmin- qüssənin, qəzəb və ağır əzabların bitdiyi bir yerdir. O cəhənnəm quyularından olan bir quyudur qorxulu, sıx və qaranlıq.[17]

Həqiqi xeyir və faydanı, məcazi və həqiqi xeyirdən ayıran yalnız dindir.

Nəticə:

Nəticə alırıq ki, kamil ilahi din insanın həqiqətini açıqlamaqda gözəl və ətraflı bir məlumat verən və doğru hisləri hər tərəfli olaraq ona anladır. İnsanın ehtiyacı olan həqiqi niyazlarını, puç və həqiqəti olmayan ehtiyaclardan ayıraraq kömək edir. Çünki, yalnız insanı yaradan bir varlıq insanın həqiqi ehtiyaclarını, puç və mənasız ehtiyaclardan ayırmağa qüdrəti çatır. Bununla belə insanı ilahi məqsədə və kamilliyə doğru yol açır. Başqa sözlə desək insan susuz bir varlıqdır ki, bu susuzluğu yalnız din aradan qaldırır. İnsanın elmdən susuzluğuğa üz çevirməsi, o susuzluğu bir daha artırır və ölümə doğru aparır.

İndiki dövrdə insanlar bütün insanlıq məqamlarını keçmişdir. Bəzi qərb alimlərinin dediyi kimi bəşər dünyanın sonunu öz gözləriylə görmüşdür. Dinə olan ehtiyaclarını dərk edərək vəhyi candan qəbul edir. Buna səslənir ki, nicat yolu yalnız ilahi vəhyi qəbul etməklə və peyğəmbərlərə üz çevirməklə mümkündür.[18]

Bəs bu açıqlama nəticəsində məlum olur ki, din insan üçün gəlmişdir. Əgər bir şəxs insanı din üçün olmasını deyirsə, yenə də sözünü həqiqət üzündən demişdir; çünki, insan əgər öz canını və ruhunu dinə qurban verib Xosvovla Şirin və Leyliylə Məcnun kimi olursa, Behişt bu dünyada onun üçün hazır olur. Onun təravət və şirinliyini canında və ürəkləri osunlayan ətriylə hiss edir.[19]

Bəs hər halda nəticə və faydası insana qayıdır. Əlbəttə bu mətləbi açıqlamaq burada mümkün deyil ətraflı məlumat üçün kitab halında yazmaq lazımdır.