ХV әсрин орталарындан башлајараг Гәрбдә гәдим Рум вә Јунан мәдәнијјәтинә мејлли тәзә бир тарихин башланғыҹ илләринә тәсадүф олунур.[1] Даһа сонра бу һадисәләр XVI әсрин орталарында Мартин Лутер кими ислаһатчы диндарларын васитәси илә ислаһат дөврүнә гәдәм гојду.[2] Нәһајәт, өзүнә чохсајлы тәрәфдар топлајан бу ҹәрәјан XVII-XVIII әсрләрдә Гәрбдә шүур вә ағыла әсасланан фикирләрә бәраәт газандыра билди.[3] О дөврүн диндар мүтәфәккирләри дә белә нәтиҹәјә ҝәлдиләр ки, килсә үсул-гајдалары мүасир фикир вә еһтијаҹлары өдәмәјә гадир дејил. Бу фикирләр о гәдәр ҝенишләнди ки, нәһајәт, дин јалныз инсанын Аллаһла шәхси рабитәси анламы кими үнван алды вә ахирәт аләминә дә онун әсасында мәна верилди. Беләликлә, дин тамамилә иҹтимаи-сијаси һүдудлардан тәҹрид олунду вә ону сијасәтдән ајыран секулјар фәлсәфи дүнјаҝөрүшүнүн[4] әсасы гојулду.

Амма секулјаризм фикри илә гаршылашанда, үмуми тәрздә дејил, мәһз, Гәрбин христиан-килсә һакимијјәтинә гаршы мөвгеји һагда данышылмалыдыр. Чүнки дүзҝүн дүнјаҝөрүшүнү ашыламајан, тәһрифә мәруз галан вә һәр һансы инсани еһтијаҹлары өдәјә билмәјән дин мәһкумдур. Бир дә ки, Иса пејғәмбәрин шәриәти сонунҹу дин олмамыш вә о өзү дә һеч вахт өзүнү сонунҹу пејғәмбәр елан етмәмишдир. Мөвҹуд “Инҹил”ләрдә дә ондан сонра сон елчини мүждәләјән ишарәләр вардыр.

Амма Ислам дининин сонунҹу дин олараг һәр һансы тәһиф вә хәтадан узаг олмасы факты данылмаз мәсәләдир вә онун идејаларында динин сијасәтдән ајры олмасы һагда фикирләр дә тәбии олараг рәдд едилир. Бунунла белә, бәзән мүсәлманлар арасында ортаја чыхан бир сыра “мүтәфәккир”ләрин әкс мөвгеләри исә гәрб-секулјар идејаларындан мәншәләниб. Исламдан хәбәрсиз олан беләләри елә ҝүман едирдиләр ки, бу фикирләр Ислам дүнјасында да дөнүш вә инкишаф јарадаҹаг. Мәсәлән, доктор Ҹабир Усфур өзү Әли Әбдүррәззагын “Әл-Ислам вә үсулил-һикәм” китабына јаздығы мүгәддимәсиндә белә гејд едир: “Биз Рәфаәт Тәһтави, Мәһәммәд Әбдүһ вә Әли Әбдүррәззаг кими шәхсиијјәтләрлә фәхр едир вә онлары нүмунә билирик. Чүнки онлар инкишаф етмиш мәдәни-иҹтимаи гурулушун тәрәфдарларыдыр.