“Гүрб” лүғәтдә бир шејин диҝәр бир шејә јахынлашмасына дејилир. Бу јахынлашма, бәзән мәкан вә бәән дә заман ҹәһәтдән ола биләр. Она ҝөрә дә дејилир ки, бир шеј (мәкан ҹәһәтдән) башга шејә јахындыр вә мәсафәси бу гәдәрдир. Јахуд, дүнән, заман ҹәһәтдән ики ҝүн бүндан әввәлә даһа јахындыр. Әлбәттә, үрфдә дә гүрб (јахын) сөзүнүн башга бир мәнасы да вар. О да бир фәрдин диҝәринин јанында јүксәк мәгам вә дәјәри, еһтирамы олмасына дејилир.

Фәлсәфи ҹәһәтдән јахынлығын нөвләри:

Фәлсәфи нөгтеји нәзәрдән јахынлыг үч гисмдир: 1. Мәкан (ја заман) јахынлығы; 2. Маһијјәт јахынлығы; 3. Вүҹуд вә ја варлыг јахынлығы. Јахынлыг вә узаглыг о ишләрдәндир ки, онда ики шеј лазымдыр. Мәсәлән, “а” вә “б” олмалыдыр ки, “а”-нын “б”-ә јахын вә ја узаг олмасы хәбәри доғру олсун. Јәни, бу јахнлыг ҹисм вә мадди аләм нәзәрдә тутуланда доғру олар. Јахуд, заман ҹәһәтдән јахынлыг, мүәјјән замана дејилир ки, диҝәр замана инсбәт јахын, јахуд узаг олсун. Метафизик аләмин һәр нөв ҹисмијјәт вә нагисликдән мүнәззәһ олмасы, хүсусилә варлыг аләминә һәјат верән Һагг-тааланын мүтләг, сонсуз вә еһтијаҹсыз  олмасы бу ҹүр јахынлығы мүмкүнсүз едир. Һәдисдә вар: “Һәр кәс Она ишарә етсә, јахуд Ону зеһниндә тәсәввүр етмәк истәсә, Аллаһ-тааланы еһтијаҹсыз кими танымамышдыр.”[1]

Амма, маһијјәт ҹәһәтдән јахын олмағы да Аллаһа нисбәт вермәк дүзҝүн дејил. Чүнки, белә мәгамда маһијјәтин зидди вүҹуду нәзәрә алмагла тәркибә малик хүсуси мәна нәзәрдә тутулур. Онда да мөвҹудатлары танымаг үчүн истифадә олунан фәсл вә ҹинс кими адлар апарылыр. Бу мәнада, Аллаһ-таала маһијјәтдән пак вә мүнәззәһдир.[2] Аллаһ-таала үчүн һәдд вә мәсафә јохдур ки, Она јахын вә узаглыг үнваны илә маһијјәт верилмиш олсун. Неҹә ки, һәдисдә вар: “Һәр кәс Она ишарә етсә, Ону мәһдудлашдырмыш, һәр кәс Ону мәһдудлашдырса ону сајмышдыр.”[3]

Ики фәрд бир маһијјәтдә шәрикдир. Мәсәлән, Зејд Әмрлә инсанијјәт маһијјәтиндә шәрикдирләр. Һалбуки, Аллаһ-таала охшарлыг, зидд вә һәр бир шәрикликдән пак вә мүнәззәһдир.

Амма, варлыг ҹәһәтдән мәнәви бағлылыг;

Амма, варлыг јахынлығы бахымындан Аллаһ-таала һәр бир варлығын илк һәјат верән вә там сәбәбин (илләтән) нәтиҹәдән (мәлулдан) ајрылмасынын гејри-үмкүнлүјү, сәбәб олунмушун (мәлулун) сырф сәбәбә (илләтә) бағлылығыны нәзәрә алмагла бу јахынлығы Аллаһ-таалаја да нисбәт вермәк олар. Гејд олунмуш бу мәнәви јахынлығын һәгигәти әслиндә һәр бир варлыға һәјат верәнлә мәхлугун јахынлығы олмасына бахмајараг, демәк олар ки, Аллаһ-тааладан гејри һәр нә варса Аллаһны јаратдығы варлыг сајылыр вә һеч бир варлыг бу јаранмышлара Аллаһ-тааладан јахын вә бағлы ола билмәз. Неҹә ки Гуранда охујуруг: “(Јa Рəсулум!) Бəндəлəрим Мəни сəндəн сoрушдугдa сөјлə ки, Мəн (oнлaрa) јaxынaм.”[4]  

  Аллаһ-тааланын Өзүндән гејри мәхлугларла мәнәви ҹәһәтдән јахын олмағы бир нөв гәјјумлуг вә халиг-мәхлуг јахынлығыдыр. Бүтүн јаранмышлар өз маһијјәтләриндә сырф бағлылыгдадыр.[5] Там сәбәб танынмамыш мәлул танынмаз. Она ҝөрә дә Һаггын әшјаја јахынлығы, Һаггын варлығынын әшјалара јахынлығы кимидир вә бу јахынлыгда Аллаһдан гејриси мөвҹуда бу гәдәр јахын ола билмәз. Она ҝөрә ки, һәр јердә варлыг варса, Аллаһ-таала онун һәјат верәни вә там сәбәбидир. Бу ҹәһәтдән, мәлул (варлыг) өз сәбәби үзәриндә варлыг тапыр.[6]  

Һагг-тааланын әшјаја јахынлығы

Аллаһ-тааланын бизләрә јахындығы барәсиндә Гуран ајәләри дөрд гисмдир:

1)     Бир гисм ајә әсл јахынлыға дәлаләт едир ки, Аллаһ-таала бизә јахындыр. Аллаһ-таала Гуранда бујурур: “(Јa Рəсулум!) Бəндəлəрим Мəни сəндəн сoрушдугдa сөјлə ки, Мəн (oнлaрa) јaxынaм. Дуa eдиб Мəни чaғырaнын дуaсыны гəбул eдəрəм.”[7]

2)     Икинҹи гисм ајәләр бу мәтләбә дәлаләт едир ки, Аллаһ-таала инсана башгаларындан даһа јахындыр. “Биз она (инсана) сиздән даһа јахыныг, амма сиз (буну) ҝөрмүрсүнүз!”[8]

3)     Үчүнҹү дәстә ајәләрдә Аллаһ-таала инсана онун шаһ дамарындан да јахын олмасы бәјан олунур. Аллаһ-таала Гуранда бујурур: “Анд олсун ки, инсаны Биз јаратдыг вә нәфсинин она нә вәсвәсә етдијини дә Биз билирик. Биз она шаһ дамарындан да јахыныг!”[9]

4)     Нәһајәт, дөрдүнҹү гисм ајәләр дәлаләт едир ки, Аллаһ-таала инсана онун өзүндән даһа јахындыр. Мәсәлән, Гуранда охујуруг: “Еј имaн ҝəтирəнлəр! Пeјғəмбəр сизи, сизлəри дирилдəҹəк бир шeјə (имaнa, һaггa) дə’вəт eтдији зaмaн Аллaһын вə Oнун Пeјғəмбəринин дə’вəтини гəбул eдин. Билин ки, Аллaһ инсaнлa oнун гəлби aрaсынa ҝирəр.”[10]

     Биринҹи үч гисм бәһсдә һеч бир гаранлыг мәсәлә јохдур. Амма, дөрдүнҹү гисм мәсәләни һәлл етмәк һеч дә асан дејил, неҹә ола биләр ки, Аллаһ-таала инсана онун өзүндән дә јахындыр? Буна ҝөрә дә бәзи тәфсирчиләр бу мәтләби бәзи диҝәр ајә вә рәвајәтләрин заһиринә әсасән, Аллаһ-тааланын гүдрәт нөгтеји нәзәриндән тәфсир едирләр. Јәни, “инсaнлa oнун гəлби aрaсынa ҝирəр.” – ифадәсиндән мәгсәд будур ки, инсан бәзән бир ишин ҝөрмәсини гәрара алыр амма, бир мүддәт сонра Аллаһ-таала ону бу ишдән пешиман едир вә о да өз гәрарындан әл чәкир вә иши ҝөрмүр.[11]

      Бу мәна, тәхминән орта сәвијјәли мәнадандыр.  Лакин, әҝәр ајәнин заһиринә ујғун әгли дәлилимиз вә башга дәлилләр дә ону тәкид етсә, ајәнин заһириндән әл чәкә билмәрик ки, Аллаһ-таала инсанла онун өзү арасында фасилә салыр. Чүнки, инсан еһтиајҹсыз вә (мәнәви ҹәһәтдән) батини долу бир мөвҹуд дејил. Бәлкә дә о, диҝәр варлыглар кими ичи бошдур. Неҹә ки, мәрһум Кулејни (рәһмәтуллаһ) бу мөвзуну рәвајәтләрдән бириндә нәгл едир: “Имам Садигдән (әлејһиссалам) нәгл олунур ки, Һәзрәт бујурду: “Аллаһ-таала Адәм өвладыны ичи бош (әҹвәф) хәлг етмишдир.”[12]  Демәли, инсан әли бош вә ичи бошдурса нәтиҹә алмаг олар ки, Һагг-таалынын әһатә варлығы инсанла онун өзү арасында фасилә сала биләр. Беләликлә, Аллаһ-таала һамыја јахындыр. Әҝәр Аллаһ-таала инсана јахындырса, демәли бүтүн сифәт вә кәрамәтләри илә јахындыр. Чүнки, Аллаһ-тааланын сифәтләри Онун ејни пак Затыдыр. Әҝәр Һагг-тааланын пак Заты сифәтләри инсана јахындырса,[13] о сифәтләрә табе олараг фели сифәтләри дә инсана јахын олар.[14]   

         Фәләфси ҹәһәтдән Һагга јахынлығын јолу:

   Аллаһ-таалаја јахынлыг мәсәләсиндә ән мүһүм суаллардан бири дә будур ки, Аллаһ-тааланын дәрҝаһына неҹә јахын олмаг олар? О Аллаһ ки, варлығынын нуру ҝөјләри вә јерин варлығыны мүнәввәр едиб вә Онун нуранилији һәмин варлыглары јаратмасыдыр. Бу јолда, һансы тәрәфдән Она јахынлашмаг вә һансы ҹәһәти истәмәк лазымдыр?

Ајдындыр ки, Аллаһ-таала һаггында нә тәрәф, нә мәкан вә нә дә ҹәһәт ифадәсиндән истифадә етмәк олмаз. Әслиндә бу јахынлыг, бу јолда гәдәм атан инсанын варлығынын заатында олмалыдыр. Чүнки, ариф шәхс хәлгдән Һагга тәрәф олан мәнәви сәфәриндә өз заатыны камала јетирмәкдән өтрү әгли варлығындан[15] әмәли әгли мәгама вә әглин истифадәсиндә сон мәрһәләјә чатыр вә сырф әгллә Һаггын варлығына јетишир. Бүтүн мәнәви мүсафирләр вә әгл саһибләринин сон һәдәфи бу мәгама чатмагдыр. Бу мәрһәләдә әгл, Илаһи Әсмаул-һүснәја (Аллаһ-тааланын ҝөзәл адларына) бағланыр вә бунунла да вилајәт саһиби олурлар. Нәфсин бу һалына, Һагг-таалаја “јахын олмаг” дејилир.[16]  

       Ајә вә рәвајәтләр бахымындан Аллаһ-таалаја јахынлыг;  

     Аллаһ-тааланын һәр шејә әһатәси олдуғуна ҝөрә[17] нәдәнсә узаг олмасы әгли нәзәрә ҝәлмир. Она ҝөрә дә Аллаһа јахын олмаг истәр-истәмәз һасил олур. Демәли, әҝәр инсан Аллаһа јахын вә бу фејзи әлә ҝәтирмәк истәсә, Она итаәт вә бир сыра әмәли салеһ ишләр ҝөрмәлидир. Неҹә ки, имам Багир (әлејһиссалам) бујурур: “Аллаһ-таалаја јалныз итаәтлә јахын олмаг олар.” Бу заман, инсан вилјәтин әввәлинә, јәни илаһи көмәк вә мәхсус мәһәббәтә јол тапыр. Һәмчинин, инсаны Аллаһа јахынлашдыран диҝәр әмәлләр о ҹүмләдән намаз, (һәдисдә вар): “Намаз, бүтүн пакларын Аллаһа јахынлыг васитәсидир.” [18]   Һәмчинин зәкатдыр ки, о һагда һәдисдә вар: “Һәгигәтән, зәкат, намазла бирҝә Аллаһа јахынлыг үчүн ики васитә гәрар верилмишдир.”[19] Елә ки, бу әмәлләр ихласла һасил олду, инсан һәм Аллаһ-таалаја, һәм дә инсанлара јахын олур вә онларын мәһбубуна чеврилир. Гуранда охујуруг: “(Јa Рəсулум!) Дe: "Əҝəр сиз Аллaһы сeвирсинизсə, мəним aрдымҹa ҝəлин ки, Аллaһ дa сизи сeвсин вə ҝүнaһлaрынызы бaғышлaсын.”[20] Бу мөвзу исбат едир ки, мәһәббәт ики тәрәфлидир.[21]

        Аллаһа јахын олмаг јолунда әмәлләрин кејфијјәти:

    Һәр һансы әмәл өз-өзлүјүндә Аллаһ-таалаја јахынлыға сәбәб оларса ону јеринә јетирмәк лазымдыр. Јәни, һәм әмәлин өзү вә һәм дә амил һәр икисинин бу ишдә паклығы олмалыдыр. Бунларын һәр икиси бәндәнин Аллаһ-таалаја јахын олмасына сәбәб олур. Әҝәр бәндә Аллаһ-таалаја јахын ола билсә, Ондан бәһрәләнә дә биләр. Бүтүн бу хүсусијјәтләри өзүндә ҹәм едә биләҹәк әмәлләр ики гисмдир: Бу әмәлләрдән бәзиләри ваҹиб, бәзиләри исә нафилә гисминдәдир. Беһиштә чатмагдан өтрү ваҹиб вә мүстәһәб әмәлләр олдуғу кими әслиндә, беһиштә бәнзәр камил инсанијјәт кими мәгама јетишмәкдән өтрү дә ваҹиб вә мүсәтәһәб  әмәлләр вардыр. Аллаһ-таалаја јахын олмагда ән мүһүм ролу, инсанын мәрифәти вә әмәлләриндә ихласынын мөһкәм олмасыдыр. Гурани-Кәрим ибадәти, инсанын мәрифәт вә јәгинлијә чатмасында мүһүм вәсилә билир: “Вə сəнə јəгин (өлүм) ҝəлəнəдəк Рəббинə ибaдəт eт!”[22] Шүбһәсиз ки, бу јәгинлик әсл Јарадана олан јәгинлик дејил. Чүнки, ибадәтин мәншәји бу јәгинликдәндир. Әҝәр ибадәтин нәтиҹәси Аллаһ-таалаја јәгинлик олса, бу јәгинлик өвлијаларын мәгамларындан сајылмыр. Бәһсдә нәзәрдә тутулан јәгинлик әслиндә, Аллаһ-таалаја бүтүн мүтләг вәсфләри илә бирликдә олан јәгинликдир.[23]  Амма, јердә галан әхлаги әмәлләр нафилә мислиндә сајылыр. Неҹә ки, имам Садиг (әлејһиссалам) бујурур: “Аллаһ-таала ишләр һаггында Давуда (әлејһиссалам) белә вәһј едир: “Еј Давуд! Аллаһ-таалаја ән тәвазөкар шәхсләрин јахын олдуғу кими, ән тәкәббүрлү шәхсләрин дә Онун дәрҝаһында ән узаг оланлардыр.”[24] Амма, ајдындыр ки, тәвазөкарлыг, јахшы әхлаг, јахшылыг вә еһсан кими әмәлләр Аллаһ-таалаја јахын олмагда нафилә әмәлләр һөкмүндәдир. Аллаһа јахын олмагда әсл вә әсас Һагг-таалаја мәрифәт тапмаг вә бәндәчиликдир. Неҹә ки, Ислам Пејғәмбәри (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бујурур: “Еј Әбазәр! Аллаһ-таалја елә ибадәт ет ки, ибадәтин шүһуди мәрифәт әсасында олсун. Санки Ону ҝөрүрсән (әҝәр бу мәрифәт мәгамына чатмамысанса, тәсәввүр ет ки) Сән ону ҝөрмүрсәнсә, О сәни ҝөрүр!”[25]