Please Wait
6394
Ола билсин ајә вә рәвајәтләрдә мәләкләрин сырф мүҹәррәд олмасы ајдын шәкилдә бәјан едилмәјиб. Амма, онларын һаггында әлдә олан мәлуматлар, о ҹүмләдән, онларын рәфтарлары вә вәсфләри мүҹәррәд олмаларына дәлилдир. Чүнки, ајә вә Мәсумларын (әләјһимуссалам) рәвајәтләриндә мәләкләр һаггында бизә чатан һәдис вә кәлмәләрин мәзмуну онларын мүҹәррәд олмалары илә даһа чох бағлыдыр. Һәтта, бәзи һәдисләрдә мәләкләр һаггында елә вәсфләр гејд олунур ки, онларын мадди олмасы гејри-мүмкүндүр. Онлардан бәзиләринә ишарә едирик:
1. Пејғәмбәрлик мөвзусунда белә бир бәһс вар ки, пејғәмбәрләрин мәгамлары үстүндүр, јахуд мәләкләрин? Пејғәмбәрләрин мәгамларынын үстүн олмаларыны гәбул едәнләр бу дәлилә әсасланырлар ки, пејғәмбәрләрин әгл вә руһлары илә бәрабәр шәһвәт вә гәзәб һиссләри дә вар вә онлары әгл вә иман васитәси илә бу гүввәләрә галиб ҝәлирләр. Амма, мәләкләрдә әглин зиддинә олан гүввә јохдур вә онларын ибадәтләринә һеч нә мане олмур. Ајдындыр ки, гәзәб вә шәһвәт гүввәси олмајан бир варлыг сырф мүҹәррәд олмалыдыр. Дири шүурлу вә ихтијар саһиби олдуғуна ҝөрә әҝәр мадди олса идиләр шәһвәт вә гәзәб гүввәсинин онларда да олмасы ваҹиб оларды.
2. Мәләкләр јаранышы вүҹуд бахымындан сабит вә дәјишилмәјән варлыглардыр. Һалбуки, мадди варлығын хүсусијјәтләриндән бири онун дәјишкән олмасыдыр.
3. Мәләкләр һәмишә ибадәтдә олуб, Аллаһ-тааланын әмрләрини јеринә јетирмәклә мәшғулдурлар. Мәлумдур ки, белә ишләрин тәсириндән мәләкләр јорулмур вә тәсирләнмирләр. Әҝәр мадди варлыг олсајдылар, шүбһәсиз ки, бу ишләрин тәсириндән јорулуб, ҝүҹдән дүшәрдиләр.
4. Мәләкләрин мәгамлары мәлумдур вә онлардан өтрү мәнәви тәкамүл мәрһәләләри јохдур. Јәни, бүтүн камал сифәтләрини илк јаранышда фејз мәншәјиндән алмышлар. Һалбуки, инсан мадди варлыг олуб өз камалларыны заман кечдикдә тәдриҹлә әлә ҝәтирир вә бу сифәтләрин сону јохдур. Инсан әввәлдә бу истедадлара фитри шәкилдә малик олур, амма тәдриҹлә нәфси илә мүбаризә апарараг онлары үзә чыхарыр вә чичәкләндирир. Амма мәләкләрин камал сифәтләри әввәлдән онларын јаранышы илә бирҝә олур вә бу да мәләкләрин сырф мүҹәррәд олмасындан хәбәр верир.
5. Мәләкләр һисси ишарә илә ҝөстәрилә билмирләр. Јәни, истәр затән, истәрсә дә васитә илә мәләкләри ишарә илә ҝөстәрмәк олмаз. Һалбуки, затән вә васитә илә ишарә олунуб ҝөстәрилмәк мадди шејләрдә мүмкүндүр. Мәсәлән, ҝөрмәк вә һәзм етмәк кими гүввәләри гејд етмәк олар. Һисси ишарә мадди шејләрин хасијјәтиндәндир. Демәли ишарә олунма габилијјәти олмајан һәр һансы бир варлығ мадди дејил.
6. Мадди варлыглар мүәјјән фәзаны өзүнә јер едирләр. Һалбуки, мәләкләр һеч бир фәзаны тутмурлар вә мүәјјән бир мәһдуд јердә минләрлә мәләк ола биләр.
7.Аллаһ-таала мәләкләри јох, пејғәмбәрләри бәшәрин камала јетишмәсиндән өтрү јолламышдыр. Демәли мәлум олур ки, мәләкләр инсанларын әксинә олараг јени камал сифәтләри әлә ҝәтирмирләр. Бәлкә дә әввәлдән бүтүн камал сифәтләринә маликдирләр. Демәли, мәләкләрдә һансыса инкишаф вә олмајан бир камалын сонрадан вүҹуда ҝәлмәси просеси јохдур вә фәлсәфә ганунларына әсасән, мәләкләр сырф мүҹәррәд олмалыдырлар. Чүнки, дәјишмәз вә сабит галмаг маддијјатла ујғун ҝәлмир.
8. Рәвајәтләрдән мәлум олур ки, мәләкләрин дә инсанлар кими тәклифләри вә вәзифәләри вар. Амма, мүхалифәтә ҝөрә әзаб вә әзијјәтлә горхудулан тәкҹә инсанлардыр. Бундан истифадә олунур ки, мәләкләрин әксинә олараг, инсанда гәзәб, шәһвәт вә инкишаф просеси олдуғуна ҝөрә илаһи әмрләрлә мүхалифәтчилик истедады вардыр. Беләликлә, мәләк вә инсан ики мүхтәлиф варлыглардыр. Инсан һәгигәтдә мадди олдуғуна ҝөрә мәләкләр дә һәм затән, һәм дә һәгигәтдә мүҹәррәдирләр.
Бәзи мүсәлман алим вә мүтәфәккирләр белә нәзәријјәдәдирләр ки, мәләкләр ләтиф вә нурани ҹисмләр олуб, мүхтәлиф сурәт вә формалара дүшә биләрләр. Пејғәмбәрләр вә онларын ҹанишинләри мәләкләри ҝөрә биләрләр вә онларын сырф мүҹәррәд тәсәввүр олунмасы ајә вә тәватүр рәвајәтләрин әксинәдир. О ҹүмләдән, Мүһәггиг Дәвани өзүнүн “Шәһр әгаид вә шареһ мәгасид” китабында мөтәгиддир ки, мәләкләр елм вә гүдрәтдә камил варлыглар олуб, һеч бир јорғунлуг һисс етмәдән вә ја мүхалифәтчилик етмәдән ҝеҹә-ҝүндүз ибадәтлә мәшғулдурлар. Амма, философларын нәзәриндә мәләкләр сырф әгл вә фәләк мөвҹуду олуб материја илә һеч бир бағлылығы јохдур.[1] Фәхр Рази өзүнүн тәфсириндә јазыр ки, мәләкләрин маһијјәт вә һәгигәтиндә ихтилаф вар вә ихтилаф бундан ибарәтдир: Мәләкләр өз нәфсләринә сөјкәниб ики дәстәјә бөлүнүрләр: Ја ҹисманидирләр, јахуд ҹисмани дејилләр. Ҹисмани олмалары һаггында бир нечә нәзәријјә вар:
1. Мәләкләр ләтиф ҹисмләр олуб, мүхтәлиф шәклә вә сурәтләрә дүшә биләр вә мәканлары ҝөјләрдәдир. Бу әксәр мүсәлманларын нәзәријјәсидир.
2. Бүтпәрәстләр бу нәзәријјәдәдирләр ки, мәләкләр һәмин улдузлардыр ки, ики гисмдир. Хош хәбәр вә сәадәт ҝәтирән мәләкләр ки, онлара рәһмәт мәләкләри дејилир. Икинҹи гисм исә нәһс вә пис хәбәрли әзаб мәләкләридир.
3. Әксәр бүтпәрәст вә мәҹусларын (улдузпәрәстләрин) нәзәријјәси будур ки, варлыг аләми ики, нур вә зүлмәт әслиндән ибарәтдир. Нурун ҝөвһәри мәләкләрдир, варлыглар аләминә хејир јетирәнләрдир. Икинҹи гисм исә зүлмәтдир ки, о да шејтанлардыр.
Амма, мәләкләрин мадди олмасы нәзәријјәсини верәнләр дә ики дәстәдир: 1. Христианларын нәзәријјәси будур ки, мәләкләрин һәгигәтләринин натиг нәфсә малик олмалары зати ҹәһәтдән ҹисманијјәтлә фәрг едир. 2. Философлар бу нәзәријјәдәдирләр ки, мәләкләр нәфс ҝөвһәриндән ибарәт олуб мүҹәррәддирләр вә инсанын натиг нәфси илә фәрглидирләр. Елм вә гүдрәт ҹәһәтдән мәләкләр инсандан үстүндүр вә мәләкләрин инсана нисбәти ҝүнәшин өз нуруна нисбәти кимидир. (Нурун өз мәншәјинә нисбәти кими) Онлар да ики гисмдир: 1. Мәләкләрин ҹисм вә фәләкләрә нисбәти инсанын нәфсинин (руһунун) бәдәнинә нисбәти кимидир. Јәни, онлар фәләкләрин идарә едәнидирләр. 2. Икинҹи дәстә мәләкләр, Аллаһа ибадәтдә гәрг олмуш ән јүксәк мәгамлы тәсбиһлә мәшғул олан мәләкләрдир. Белә мәләкләр Аллаһа јахын (мүгәррәб) мәләкләр адланыр.[2] Бәзи философлар мәләкләри диҝәр дәстәјә дә бөлүбләр. Онлар о мәләкләрдир ки, суфла аләминин[3] (ҹәһәннәмин ән ашағы мәртәбәсинин) идарә едиҹиләридир. Бүтүн бу нәзәријјә вә дәлилләрдән белә нәтиҹә алыныр ки, мәләкләр ики дәстәдирләр: 1. Һәмишә ибадәтлә мәшғул олан Аллаһ-таалаја ән јахын мәләкләр. Онлар һеч вахт јорулмаз вә ҝүнаһа дүшмәзләр. Дини лүғәтдә онлара “ Кәррубин” дејилир вә әгли мүҹәррәддирләр. 2. Аләмин бүтүн тәдбир вә ишләрини өһдәсинә алан мәләкләр. Мәсәлән, вәһј јолламаг, өлдүрмәк, немәт вермәк, әзаб вермәк вә саир кими ишләр. Онлар мүҹәррәд затдырлар вә өз мүҹәррәд шәкилләри илә мүхтәлиф формалара дүшә билирләр. Онлар гүдрәт, камал вә елмә маликдирләр вә Аллаһ-таала тәрфиндән онлара олунан әмрләри артырыб-азалтмадан иҹра едирләр. Бу дәстә мәләкләри пејғәмбәрләр вә онларын ҹанишинләри мүшаһидә едир онларла сөһбәт едә билирләр. Мәсәлән, һәзрәт Ибраһимин (әлејһиссалам) мәләкләри инсан һесаб едиб онлара јемәк ҝәтирмәси вә ја Лут пејғәмбәрлә (әлејһиссалам) мәләкләрин сөһбәтләри вә онун тајфасына әзаб вермәләри, јахуд һәзрәт Ҹәбраилин (әлејһиссалам) Дәһеји Кәлби шәклиндә Пејғәмбәрә (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) заһир олмасы бүтүн бунлара дәлилдир.
Әгли мүҹәррәдлә шәкли мүҹәррәдин (мисал аләми) арасындакы фәрги тәсәввүр етмәкдән өтрү философлар варлыг аләмини үч гисмә бөлүбләр:
1. Мадди аләм; һәм маддәнин, һәм дә маддәнин әсәрләринин тәсири олмагла јанашы тәзад вә гарышыглыг аләмидир.
2. Шәкл вә мисал аләми; онда маддәнин шәкли вә рәнҝи вардыр, амма маддәнин өзү јохдур. Мәсәлән, јухуда ҝөрдүјүмүз шәхсләр вә шејләри буна мисал чәкмәк олар.
3. Мүҹәррәд әгл аләми; орда маддәдән вә нә дә әсәрләриндән бир шеј јохдур. Бәлкә дә сырф әгл олараг бүтүн мадди әсәрләрдән пакдыр.[4]
Амма мәләкләрин мүҹәррәд олмалары һаггында бир нечә дәлил вар ки, онлардан бәзиләринә ишарә едирик:
а) Кәлам китабларында белә бир мәсәлә ортаја чыхыр ки, ҝөрәсән, пејғәмбәрләрин мәгамлары үстүндүр, јахуд мәләкләрин? Пејғәмбәрләрин мәгамларынын үстүн олмаларыны гәбул едәнләр бу дәлилә әсасланырлар ки, пејғәмбәрләрин әгл вә руһлары илә бәрабәр шәһвәт вә гәзәб һиссләри дә вар вә онлар әгл вә иман васитәси илә бу гүввәләрә галиб ҝәлирләр. Амма, мәләкләрдә әглин зиддинә олан гүввә јохдур вә онларын ибадәтләринә һеч нә мане олмур. Ајдындыр ки, гәзәб вә шәһвәт гүввәси олмајан бир варлыг сырф мүҹәррәд олмалыдыр. Мәләк, дири шүрур вә ихтијар саһиби олдуғуна ҝөрә әҝәр мадди олса иди, шәһвәт вә гәзәб гүввәсинә малик олмасы ваҹибдир.[5]
б) Мәләкләр илк јарадылышдан дәјишмәз олуб вә онлар сабит варлыглардыр. Һалбуки, мадди варлығын хүсусијјәтиндән бири онун дәјишкән олмасыдыр. Неҹә ки, бәзи рәвајәтләрдә буна ишарә олунмушдур.
в) Рәвајәтләрдә вар ки, мәләкләр һәмишә ибадәтдә олуб, Аллаһ-тааланын әмрләрини јеринә јетирмәклә мәшғулдурлар. Мәлумдур ки, белә ишләрин тәсириндән мәләкләр јорулмур вә тәсирләнмирләр. Әҝәр мадди варлыг олсајдылар, шүбһәсиз ки, бу ишләрин тәсириндән јорулуб ҝүҹдән дүшәрдиләр.
г) Мәләкләрин мәгамлары мәлумдур вә онлардан өтрү тәкамүл мәрһәләси јохдур. Јәни, бүтүн камал сифәтләрини илк јаранышда, фејз мәншәјиндән алмышлар. Һалбуки, инсан кими мадди варлыглар өз камалларыны заман кечдикдә тәдриҹлә әлә ҝәтирир вә бу сифәтләрин сону јохдур. Инсан әввәлдә бу истедадлара фитри шәкилдә малик олур амма, тәдриҹлә нәфси илә мүбаризә апарараг онлары үзә чыхарыр вә чичәкләндирир. Амма мәләкләрин камал сифәтләри илк јарадылышдан онунла бирҝә олур вә бу да мәләкләрин сырф мүҹәррәд олмасындан хәбәр верир.
д) Мәләкләр һисси ишарә илә ҝөстәрилә билмирләр. Јәни, истәр затән, истәрсә дә васитә илә мәләкләри ишарә илә ҝөстәрмәк олмаз. Һалбуки, затән вә васитә илә ишарә олунуб ҝөстәрилмәк мадди шејләрдә мүмкүндүр. Мәсәлән, ҝөрмәк вә һәзм етмәк кими гүввәләри гејд етмәк олар. Һисси ишарә мадди шејләрин хасијјәтиндәндир. Демәли ишарә олунма габилијјәти олмајан һәр һансы бир варлығ мадди дејил.
г) Ҹисми варлыглар мүәјјән фәзаны өзүнә јер едирләр. Һалбуки, мәләкләр һеч бир фәзаны тутмурлар вә мүәјјән бир мәһдуд јердә минләрлә мәләк ола биләр.
ҹ) Аллаһ-таала мәләкләри јох, пејғәмбәрләри бәшәрин камала јетишмәсиндән өтрү јолламышдыр. Демәли, мәлум олур ки, мәләкләр инсанларын әксинә олараг, јени камал сифәтләрини әлә ҝәтирмирләр. Бәлкә дә, әввәлдән бүтүн камал сифәтләринә маликдирләр. Демәли, мәләкләрдә һансыса инкишаф вә олмајан бир камалын сонрадан вүҹуда ҝәлмәси просеси јохдур вә фәлсәфә ганунларына әсасән, мәләкләр сырф мүҹәррәд олмалыдырлар. Чүнки, дәјишмәз вә сабит галмаг маддијјатла ујғун ҝәлмир.
Мәләкләрин ганадларынын мәнасы;
Фатир сурәсинин 1-ҹи ајәсиндә ҝәлиб ки, мәләкләрин ганадлары вар. Амма, гејд олунан шаһид вә дәлилләрә вә диҝәр әлдә олан сәнәдләрә ҝөрә ајәдә гејд олунан ганадлар бизим зеһнимизә ҝәлән заһири ганадлар дејил. Неҹә ки белә мөвзулар Гуранын башга јерләриндә ҝәләндә дә башга мәналара јозулур. Мәсәлән, Гуранда охујуруг “Сәнин Рәббин ҝәләр” ҹүмләси һеч дә дәлил дејил ки, Аллаһ-таала биз дүшүндүјүмүз кими ҝәләр. Бәлкә дә ајәдә “ҝәлмәкдән” мәгсәд Аллаһын әмринин (фәрманынын) ҝәлиши, јахуд диҝәр ајәдә “Рəһмaн əрши јaрaдыб һөкмү aлтынa aлмышдыр.”[6] – ајәсиндә һөкмдән мәгсәд заһири һөкм јох, “гүдрәтдир”, әршдән мәгсәд исә бүтүн варлыг аләмидир.[7] Јәни, Аллаһ-тааланын бүтүн варлыг аләминә гүдрәт вә әһатәси вар вә бүтүн варлыг аләми Онун гүдрәти алтында гәрар тутмушдур. Бундан әлавә, мәләкләрин Аллаһ дәрҝаһына галхмасынын өзү онларын сырф мүҹәррәд олмаларына дәлилдир.[8] Јохса, әҝәр мәләкләр мадди олсалар, онларын галхдыглары мәкан да мадди олмалыдыр.
Даһа чох мүталиә үчүн әдәбијјат:
1. Ибн Сина “Ишарат”, алтынҹы бәһс, 10-14-ҹү фәсл;
2. Мисбаһ Јәзди, Маариф Гуран, сәһ-283-319;
3. Фәлсәфи, Мәһәммәд Тәги, Мәад әз нәзәр руһ вә ҹисм, (Гијамәт руһ вә ҹисм ҹәһәтдән) сәһ-75, 112;
4. Мәҹлиси, Биһарул-Әнвар, 59-ҹу ҹилд;
5. Нәһҹүл-Бәлағә, 91-ҹи Хүтбә;
6. Ҹәфәри, Мәһәммәд Тәги, Тәфсир Нәһҹүл-Бәлағә, 2-ҹи ҹилд, сәһ-16;
7. Сәһривәрди, Һикмәтул-Ишраг, икинҹи бөлмә, биринҹи мәгалә, 4-ҹү фәсл;
8. Мисбаһ Јәзди, Фмузеш фәлсәфә,(Фәлсәфәнин өјрәнилмәси) 2-ҹи ҹилд, сәһ-134, 41-ҹи дәрс;
[1] Мәҹлиси, Мәһәммәд Багир, Биһарул-Әнвар, 59-ҹу ҹилд, сәһ-202-дән сонра.
[2] Мәҹлиси, Мәһәммәд Багир, Биһарул-Әнвар, 59-ҹу ҹилд, сәһ-204-206.
[3]Мәҹлиси, Мәһәммәд Багир, Биһарул-Әнвар, 59-ҹу ҹилд, сәһ-206.
[4] Әлламә Һилли, Шәрһи тәҹрид, Бејрут чапы, үчүнҹү мәгәсд, дөрдүнҹү мәсәлә, сәһ-387.
[5] Саффат сурәси, 164.
[6] Таһа сурәси, 5-ҹи јә.
[7] Даһа чох мәлумат үчүн “әрш” вә “күрсү” мөвзусуна мүраҹиәт един. 254-ҹү суал, Гуранда әрш вә күрсү мөвзусу.
[8] Мәариҹ сурәси, 4-ҹү ајә. “Мәләкләр вә Руһ Онун дәрҝаһына (дүнја илә мүгајисәдә) мүддәти әлли мин ил олан бир ҝүндә галхарлар.”