Һәшр сөзү лүғәтдә, бир јерә топламаг мәнасындадыр. Гуранда охујуруг: “О бизим үчүн асан олан һәшрдир.”[1]  Ајәдә һәшр сөзү һәмән мәнада, бир јерә топланаҹаг мәнасында, ишләниб. Амма, шәриәт термининдә һәшр сөзү Аллаһ-тааланын әмри илә бүтүн мәхлугаты Гијамәтин ҝүнүндә онлардан сорғу-суал етмәкдән өтрү бир јерә топламағына дејилир. Гуранда охујуруг: “Аллaһдaн гoрxун вə Oнун јaнындa (һүзурундa) тoплaнaҹaғынызы билин!” [2]  Вуһуш сөзү “вәһш” сөзүнүн ҹәми олуб ев һејванларынын мүгабилиндә гәрар тутан вәһши һејванлара дејилир.[3] Инсанларла үнсијјәти олмајан һејванлар вәһши һејванлар адланыр.[4]

Һејванларын Гијамәти;

Бу мөвзу тәфсирчиләрлә кәламчылар арасында ихтилафлы мәсәләләрдәндир. Бәзиләри мөтәгидирләр ки, сорғу-суал мүкәлләф фәрдләрә аиддир, һејванлар мүкәлләф (шәри ҹәһәтдән бир вәзифәләри) олмадығына ҝөрә онлар үчүн Гијамәт јохдур. Һәр бир һејванын өлүмү онун һәшридир. Инсан вә ҹинләр исә Гијамәтдә тәзәдән дириләр вә сорғу-суал олунарлар. Бу дәстәнин мүгабилиндә әксәр алимләр мөтәгиддирләр ки, бүтүн һејванларын да өзләринә ҝөрә мүәјјән дәрк вә шууру вар, Гијамәтдә тәзәдән мәһшур олуб, өз сәвијјәләриндә сорғу-суал олунаҹаглар.

Һејванларын шуур вә елми;

Чохлу сајда ајә вә рәвајәтләрин һејванларын да шуур вә елмләринә дәлаләт етмәсиндән әлавә, мүасир елм вә тәҹрүбә дә бу иддианы тәсдигләјир. Бу һагда ајәләрдән, гарышгаларын һәзрәти Сүлејман пејғәмбәрин (әлејһиссалам) гошунундан гачмасы,[5] Һудһудун Јәмәнин “сәба” мәнтәгәсиндән Сүлејман пејғәмбәрә (әлејһиссалам) һәјаҹанлы хәбәрләр ҝәтирмәси әһвалаты,[6] гушларын Сүлејман пејғәмбәрин (әлејһиссалам) гошунунун һәрби әмәлијјатларында иштиракы,[7] гушларын бир-бири илә данышмасы вә һәзрәти Сүлејман пејғәмбәрин (әлејһиссалам) буну баша дүшүб, Аллаһ-тааланын гушларын дилинин она өјрәтмәси илә ифтихар етмәси[8] вә саир һамысы һејванларын гәризә һиссиндән әлавә, мүәјјән дәрәҹәдә дәрк вә шуурунун олмасына дәлаләт едир. Јахуд, Гуранда охујуруг: “Елə бир шeј јoxдур ки, Аллaһa тə’риф дeјиб Oнa шүкүр eтмəсин, лaкин сиз oнлaрын (диллəрини билмəдијиниз үчүн) тəгдисини aнлaмaзсыныз.”[9] Әлламә Тәбабәтаинин нәзәринә ҝөрә бу ајә, бүтүн мөвҹудатларын елм вә данышыг үзүндән Аллаһ-таалаја һәмд вә сәна етмәсинә ән јахшы дәлилдир. Чүнки, әҝәр бу варлыгларын јалныз вүҹудларынын олмасынын Аллаһ-тааланын гүдрәтинә ишарә сајылсајды, онда бизим онларын дилләрини анламамағымыз мәсәләсини бәјан етмәјин мәнасы олмазды.[10] Һәмчинин, бәзи һејванларын мәгамына дәлаләт едән рәвајәтләр, һејванларын шуур вә дәркинә дәлаләт едир. Әҝәр белә олмаса, һејванлара мәгам вә үстүнлүјүн верилмәсинин мәнасы олмазды. Бәзи рәвајәтләрдә үч дәфә Мәккәјә ҝедән дәвәнин беһишт әһли олмасы бәјан олунур.[11] Рәвајәтләрин бириндә Имам Сәҹҹаддан (әлејһиссалам) нәгл олунур ки, бујурур: “Једди ил Әрәфат сәһрасында галан дәвә беһиш һејванларындандыр.”[12] Елм вә тәҹрүбә дә ҝөстәрир ки, бүтүн һејванлар өзләринин зәрәр вә хејирләрини баша дүшүрләр. Дост вә дүшмәнләрини таныјырлар, тәһлүкәдән гачырлар, өз хејирләринә тәрәф ҝедирләр, тәлим гәбул едиб, мүхтәлиф әмәлијјатлары јеринә јетирмәкдән өтрү һазыр олурлар.

Һејванларын һәшринин инсанын гијамәтинә охшары:

Ајә вә рәвајәтләрдән мәлум олур ки, һејванларын да инсан кими ашағы мәртәбәдә дә олса, өзүнәмәхсус шуур вә дәрк етмә габилијјәти вардыр. Она ҝөрә дә Гијамәтин мејары дәрк вә шуур олдуғуна ҝөрә һејванлар да инсанлар кими Аллаһа тәрәф гајыдаҹаглар. Онларын да һәшри вә гајыдыш јерләри Аллаһ-таалаја тәрәфдир. Бу мөвзуда ән чох дәлил кими истифадә едилән ајә һәмин һәшр ајәсидир ки, охујуруг:” “Вәһши һејванлар бир јерә топланаҹағы заман;”[13] Ајәнин мәнасында дејилир ки, һәшрдән мәгсәд Гијамәтдә һејванларын бир јерә топланмасыдыр. Бахмајараг ки, бәзиләри бу ајәни Гијамәтин мүгәддимәси вә дүнјанын фани олмасынын башланғыҹы кими гәләмә верирләр.[14]  Амма тәфсирчиләрин әксәријјәти бу ајәни әсас ҝәтирәрәк, ““Јeрдə ҝəзəн eлə бир һeјвaн, гaнaдлaры (ики гaнaды) илə учaн eлə бир гуш јoxдур ки, сизин кими үммəтлəр oлмaсын. (Oнлaр дa сизин кими бир зүмрəдир. Аллaһ oнлaрa дa рузи вeрмиш, əҹəллəрини əввəлҹəдəн мүəјјəнлəшдирмишдир. Oнлaр дa өз гaбилијјəтлəринə ҝөрə Аллaһын вəһдaнијјəтини мəдһ eдиб, шə’нинə тə’риф дeјирлəр). Биз Китaбдa (Гур’aндa) һeч бир шeји нəзəрдəн гaчыртмaдыг (əскилтмəдик). Сoнрa oнлaр (бүтүн ҹaнлылaр, бүтүн мəxлугaт) Рəббинин һүзурунa ҹəм eдилəҹəкдир.”[15] – Гијамәтдә һејванларын да топлашаҹағыны гәбул едирләр. Бахмајараг ки, бу ајәнин дә мәнасында бәзиләри мөтәгиддирләр ки, ајәдә мәгсәд “һејванларын да инсанлар кими хилгәти вар вә бу јарадылыш Аллаһ-тааланын әзәмәт, гүдрәт, елм вә һикмәтинә бир нишанәдир” –кими мәна едирләр.[16] Бәзиләри мөтәгиддирләр ки, мәгсәд будур ки, һејванларын да инсанлар кими гида, өртүк, јуху, ајыглыг, мүнасиб һәјат тәрзи вә саир шејләрә еһтијаҹлары вар вә онларын да һәјат тәрзинин мүнасиб олмасындан өтрү мүәјјән тәдбирләр ҝөрүлүб.[17] Амма әксәријјәт мөтәгиддирләр ки, ајәнин сонунда гејд олунан “Сoнрa oнлaр (бүтүн ҹaнлылaр, бүтүн мəxлугaт) Рəббинин һүзурунa ҹəм eдилəҹəкдир.” – ифадәсиндән мәлум олур ки, һејванлар да инсанлар кими дүнјадан ҝедир вә өләндән сонра Гијамәтдә тәзәдән дириләҹәк вә Аллаһ-таалаја тәрәф мәһшур олаҹаглар.[18] Ислами рәвајәтләрдә һәмин мәна тәсдиг олунмушдур. О ҹүмләдән Әбузәр нәгл едир: “Биз Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) һүзурунда идик. Ҝөзүмүзүн өнүндә ики кечи бир-бири илә бујнузлашырды. Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бујурду: Һеч билирсиниз ки, бунлар нәјә ҝөрә бир-биринилә бујнузулашырлыр? Һазыр оланлар дедиләр: Хејр! Һәзәрәт бујурду: Амма, Аллаһ-таала билир нәјә ҝөрә бујнузлашырлар вә тезликлә онларын арасында һөкм верәҹәк.”[19]

Әһли-сүннәт алимләри тәрәфиндән рәвајәтләрдә Ислам Пејғәмбәриндән (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ајәнин тәфсири һаггында белә нәгл олунур ки, бујурур:[20] “Аллаһ-таала Гијамәтин ҝүнүндә бүтүн һејванлары дирилдәҹәк вә онларын биринин гисасыны диҝәриндән алаҹагдыр. Һәтта, бујнузсуз һејванын бујнузлу һејван тәрәфиндән вурулмасынын да гисасы алынаҹагдыр.”[21]