Бәзиләри ислам һөкумәти мәсәләсинин әтрафында, вилајәти-фәгиһ мөвзусунда мүхтәлиф нәзәријјәләр вермәјә чалышмыш вә белә тәсәввүр јаратмаг истәмишләр ки вилајәти-фәгиһ нәзәријјәси өзү ики гисмә, “сечмәк нәзәријјәси” вә “гәрар вермәк нәзәријјәсинә” бөлүнүр. Лакин, кечмиш бәһсләрдән даһи шиә фәгиһләринин нәзәријјәси нишан верди ки вилајәти-фәгиһ нәзәријјәсиндә јалныз, мәсум Имам (әлејһиссалам) тәрәфиндән адил фәгиһи ислам үммәтинә бир рәһбәр вә һаким кими “гәрар вермәк нәзәријјәси” гәбул олунмуш вә шүбһәсиздир. Бу мәсәләдә мәнфи нәзәријјә верәнләр әввәла шиә тарихинин сон онилликләрдә олан алимләрин нәзәријјәләри вә диҝәр тәрәфдән онларын фигһ аләминдә елә дә јүксәк сәвијјәдә мәшһур олмамышлар.[1]

Тәјин етмәк нәзәријјәсиндә мәгсәд, вилајәти-фәгиһин һөкумәтинин әсасынын мүгәддәс шәриәт вә ја мәсум Имамлар (әлејһимуссалам) тәрәфиндән тәјин олунмасы нәзәрдә тутулур. Бу нәзәријјәдә, шәриәт, фәгиһләри ҹәмијјәт рәһбәр гәрар верир вә фәгиһин һөкумәти мүсәлманларын сечими илә дејил. Һалбуки, сечим нәзәријјәсиндә фәгиһин һөкумәтинин ганунулији ҹәмијјәт тәрәфиндән верилир вә фәгиһин рәһбәрлијә сечилмәси дә онларладыр. Бу заман, шәриәт фәгиһ үчүн мүәјјән шәраит тәјин едир вә мүсәлманлара ҝөстәриш верир ки бу шәраит әсасында онлардан бирини рәһбәр вә һаким сечсинләр.

Вилајәти-фәгиһин дәлилләринин һамысы фәгиһин бир рәһбәр кими ҹәмијјәтдә һаким тәјин олмасына дәлаләт едир вә иҹтиһад елминдән аҝаһ олан һеч бир фәгиһин бу барәдә шүбһәси јохдур. Әлбәттә, бәзиләри, - “һәр кимин фәгиһлик мәгама чатмасы илә вилајәт әлә ҝәтирмәси” - мәсәләсинин тәһәггүг тапмасыны гејри-мүмкүн сајмасына бахмајараг, заһирдә “һалда вилајәтә” дәлалат едән ривајәти фәгиһин “вилајәт нәши” кими гәбул етмишләр. Јәни, әслиндә онлар гәбул едирләр ки Имам Заманын (әҹ) бу рәвајәти әсл әввәлдә фәгиһин Имам (әҹ) тәрәфиндән “тәјин олунмасы” нәзәријјәсинә дәлаләт етдијни етираф едирләр. Лакин, әгли ҹәһәтдән бу ишин гејри-мүмкүн олдуғуна ҝөрә бу рәвајәти заһиринин әксинә мәна етмәк лазым ҝәлир вә бу барәдә белә изаһ етмәк олар ки:   Шәриәт бу рәвајәтдә белә бир мәсәләјә ишарә едир ки фәгиһләрин ислам ҹәмијјәтинә рәһбәрлик вә һакимијјәт сәлаһијјәти вар. Амма, бу ишин фәгиһләр арасындан кимин даһа сәлаһијјәтли олмасына рәвајәтдә ишарә олунмамышдыр. Бу иш мүсәлманларын өһдәсинә бурахылмышдыр.[2]

Бәзиләри фәгиһләрин ҹәмијјәтдә рәһбәр кими гәрар верилмәси гејри-мүмкүн сајырлар. Бу мәнада ки әҝәр бир заманда гејд олунан шәраити[3] бир нечә фәгиһ әлә ҝәтирсә бу нәзәријјә барәсиндә беш мәсәлә фәрз еһтимал етмәк олар:

1.Онларын һәр бириси мәсум Имам (әлејһиссалам) тәрфиндән ҹәмијјәтин рәһбәри вә һакими кими гарар верилир. Бунунла да һәр бир фәгиһ мүстәгил әмәл едә биләр.

2. Фәгиһләрин һамысына рәһбәрлик гәрар верилир лакин онлардан бири вилајәти-фәгиһ ола биләр.

3. Онлардан јалныз, бири вилајәти-фәгиһ ола биләр.

4. Бүтүн фәгиһләр рәһбәрлијә тәјин олунуб, амма онлар өз араларында бир нәфәрин һаким олмасына иттифаг едирләр.

5. Онларын һамысы рәһбәрлијә тәјин олунмуш, белә ки онларын һамысы бирликдә ваһид рәһбәр кими таныныр. Бу еһтималын нәтиҹәси әввәлки еһтимала гајыдыр вә сонда бир нәтиҹәјә ҝәлинир. Сонра бүтүн еһтималлары рәдд едилир вә биринҹи еһтимал һагда дејилир:

Бу еһтимал, ҹәмијјәтдә һәрҹ-мәрҹлијә сәбәб ола биләр. Чүнки, ола билсин бир мәсәләдә һәр фәгиһин диҝәри илә мүхалиф нәзәри олсун. Бу заман, ҹәмијјәтин нәзми позулур вә бунунла да мүхтәлиф ҹәмијјәтләри бирлијә ҝәтирмәк һәдәфи олан ислам һөкумәтинин әсас һәдәфи әлә ҝәлмир. Бу иш дә, Аллаһ-тааланын һөкмүнүн һикмәти илә ујғун ҝәлмир.

Икинҹи еһтималда һамынын вилајәти-фәгиһ кими танынмасындан сонра киминсә бу ишләри өз өһдәсинә алмасы үчүн һеч бир јол галмамышдыр. Диҝәр тәрәфдән бу һалда диҝәрләринин вилајәти-фәгиһ кими танынмасы фајдасыз вә белә бир һаләтин шәриәт тәрәфиндән гәрар верилмәси һикмәтсиз бир мәсәлә оларды. Бу мәсәләнин нәтиҹәсинә ҝөрә үчүнҹү фәрзијјә дә батил сајылыр.

Сонунҹу ики, дөрдүнҹү вә бешинҹи еһтимал да агилләр вә мөминләрин гануна мүхалиф олдуғуна ҝөрә батил сајылыр. Бундан әлавә, һеч кәс белә бир еһтималы да гәбул етмәмишдир. Бу фәрзијјәнин батил олмасы һаггында бир нечә ҹаваб вермишләр:

1.Бүтүн фәгиһләр рәһбәрлик үчүн тәјин олунмушдур. Бу ҹәһәтдән онлардан һәр бирисинә бу иши өһдәсинә алмасы кифаји ваҹибдир.[4] Бу мәнада ки һәр вахт фәгиһләрдән бири рәһбәрлији өһдәсинә алса бу мәнсәб диҝәрләринин өһдәсиндән ҝөтүрүлүр.[5]

2. Вилајәт мәсәләси ҹаммат намазы кими мәсәлә дејил ки һәр бир адил ону өһдәсинә алмағы баҹарсын. Вилајәт мәсәлсәси елә мәсәләдир ки фәгиһләр ичиндә ән тәгвалысы, ән савадлысы, ән шүҹаәтлиси вә ән јахшы тәдбир төкә биләни бу вәзифәни өһдәсинә алмалыдыр.[6]

Биринҹи ҹаваба јенә дә ирад тутулур ки, кифаји ваҹибләр[7] јалныз, инсанын тәклифинә аид олан һөкмләрдәндир. Она ҝөрә дә вилајәт мәсәләси етибар олунмуш һөкмләрдә иҹра олунур. Бәс бунунла да, бу мөвзуда ирад һәлл олмур. Чүнки кифаји ваҹиб һәр шејдән әввәл һамыја ваҹиб олур. Беләләиклә, суалын ҹавабы јенә биринҹи ирада гајыдыр вә јенә дә јухарыда гејд олунан беш еһтимал тәзәләнир.

Амма икинҹи изаһын ҹавабында диҝәр бир ирад тутулур ки, әввәла бу мәсәләјә дәлил јохдур, ондан әлавә, доғрудур ки фәрз гејри-мүмүкүн олса да әҝәр ики фәгиһ һәр ҹәһәтдән  ејни олсалар да ола билсин фәгиһләрин өзләри вә ја әтрафындакылар ону дејилән сифәтләрә малик билсинләр.[8] Диҝәр тәрфәдән, бу ҹаваб, фәгиһләрин тәјин олунмасы вә онларын ән савадлысынын вә шүҹаәтлисинин вә ја тәгвалысынын гәбул олунмасына аиддир. Диҝәр фәгиһләрә аид олмур.

Бүтүн бу ирадлара бахмајараг мәсләни һәлл етмәк олар. Она ҝөрә ки бүтүн фәгиһләр гәбул едирләр ки вилајәти-фәгиһин дәлилләринә әсасән, әҝәр һәр һансы бир адил фәгиһ ислам ҹәмијјәтиндә вилајәт вә рәһбәрлик мәгамыны әлә ҝәтирә билсә вә һөкм версә, бу заман һамыја һәтта, вилајәт мәгамына ләјагәти олан бүтүн фәгиһләрә  о рәһбәрдән итаәт етмәси ваҹибдир.     Һәмчинин, әҝәр һәр һансы бир адил фәгиһ вилајәт мәгамына аид олан һәр һансы бир вәзифәни өһдәсинә алыбса јердә галан вә вилајәт мәгамына ләјагәти олан һеч бир фәгиһин онун бу ишинә дәхаләт етмәјә ихтијарлары јохдур .

Бу изаһла, биз дә беш еһтималдан биринҹисинин гәбул олунмасыны мәсәләсини мәнфи кими гәбул едирик. Јәни, мүәјјән олунмуш шәраити әлә ҝәтирән бүтүн фәгиһләрин вилајәтинин олмасынын гејд олунмуш ики һәрҹ-мәрҹ чәтинлији илә гәбул етмирик. О чәтинлик бундан ибарәтдир: 1. Вилајәти-фәгиһин һөкмүнүн һамыја һәтта, диҝәр фәгиһләрә дә итаәтинин ваҹиб олмасы. 2. Диҝәр фәгиһләрин һәр һансы бир ишдә вилајәти-фәгиһ мәгамында олан фәгиһин ишинә дәхаләт етмәмәси.

Беләликлә, вилајәти-фәгиһин мәсум Имам (әлејһиссалам) тәрәфиндән тәјин олунма гануну илә рәһбәрлијә чатмасы мәсәләси, рәвајәт вә дәлилләринин заһиринә ујғун олараг, ајәтуллаһ Хумејни һәзрәтләринин бујурдуғу кими исбат ва сүбут ҹәһәтдән гәбулунда һеч бир шәкк-шүбһә јохдур.  Бунунла белә, әҝәр истәсәк ислам ҹәмијјәтиндә һеч бир заман вә мәкана мәхсус олмајан һәр һансы гануну гәрар верәк ҹәмијјәтин сечим ихтијарыны гәбул етмәкдән башга јолумуз јохдур.[9]

Мәсәләнин изаһы беләдир: доғрудур ки  рәвајәт вә дәлилләрин заһири бүтүн шәраитә малик олан адил фәгиһләрин вилајәти-фәгиһ мәнсәбинә тәјин олунмасы мәсәләсиндә чәтинлик јохдур. Фәрди мөвзуларда һәр кәс мүәјјән олунмуш шәраитә малик адил фәгиһә мүраҹиәт едә биләр вә рәһбәрлик

(шәриәт) мәсәләләриндә ондан көмәк истәјә биләр.[10]  Лакин әҝәр истәсәк ки бу мәсәләјә иҹтимаи

вәзифә вә ја ҹәмијјәтин рәһбәрлији ҹәһәтдән бахсаг “ тәјин олунмаг нәзәријјәсинин” сәһиһлијини

тәсдиг етмәклә јанашы мүәјјән бир ганун гәбул етмәк лазымдыр. Бу вахт “сечмәк ганунуну” ирәли

 сүрмәкдән башга јолумуз јохдур. Әлбәттә, бу анда сечмәклик јалныз, “шәраитә малик олан фәгиһин”

алимләр тәрәфиндән сечилмәси нәзәрдә тутулур. Лакин, фәгиһин рәһбәр кими тәјин олунмасы

јалныз, мәсум Имам (әлејһиссалам) тәрәфиндәндир. Јәни, мүсәлманлар фәгиһләрә вилајәт

мәгамыны јох, онларын арасындан рәһбәрлијә сәлаһијјәти ән чох оланы сечиб иш башына

 ҝәтирирләр.

Даһа чох мүталиә үчүн:

Мәһди Һадәви Теһрани, Вилајәт вә дијанәт, мүәссисеји фәрһәнҝи ханеји хирәд, Гум, икинҹи чап, 1380 шәмси или.