Please Wait
10687
Xəvaric Əlinin (ə) tərəfdarları olan bir dəstə idi ki, Siffeyn döyüşündə hakimiyyət cərəyanında o həzrətdən üz çevirdilər, o həzrətdən itaət etməyib xarici adlandırıldılar. Bunun üçün də onlara Mariqin də deyilir.
Xəvariclərin münhərif olması (haqqı azmaları):
Bu dəstə bir çox yerlərdə haqqı danmış və yollarını azmışdırlar. Lakin onlardan bəzilərinə işarə edirik:
1. Əhli sünnət əqidəsinə əsasən Əli (ə) Peyğəmbərin (s) dördüncü xəlifəsi idi lakin şiə əqidəsinə əsasən O həzrət birinci İmam və Allah Peyğəmbərinin vəsisi və canişinidir ki, ondan itaət etmək vacibdir. Amma Nəhrəvan əhalisi o həzrətlə müxalifət edib nəticədə o həzrətlə müharibə etdilər ki, ən böyük haqq yoldan azmaq kimi sayılır.
2. Xəvaric elm və dindən bəhrələnmədiyi üçün Siffeyn döyüşündə İmamların Quranı nizələrə keçirməsi hiyləsindən sonra dedilər: Bunlar da bizim kimi müsəlmandırlar onlarla müharibə etmək olmaz lakin Əli (ə) ki, Əməvilərlə saziş bağlamağa razı deyildi məcbur etdilər hakimiyyətə razılıq versin, lakin qəbul etdikdən sonra O həzrətlə müxalifət etdilər.
3. Xəvariclərin İmam Əliyə (ə) tutduqları nöqsanlardan biri də bundan ibarət idi ki, deyirdilər: "" إن الحکم الا لله ayəsinə əsasən hökm yalnız Allaha məxsusdur və odur ki, həkəmeyni qəbul etmək yəni Quran və qeyd olunmuş ayəyə diqqətsizlik! Ayədən bu cür səhv anlayış əldə etmək bu məzhəbin digər çaşqınlıqlarından sayılır.
4. Onların başqa bir haqdan uzaq olmalarından biri də bu idi ki, deyirdilər: Hər kəs kəbirə günah etsə İslamdan çıxmış və kafir sayılır, yalnız o halda ki, tövbə edib müsəlman ola. Buna əsasən müsəlmanların can və mallarını özləri üçün halal bilirdilər. Amma O həzrətin müaviyəylə müharibə etməsi barəsində şübhə içində qalması, kifayətdir Həzrətin Siffeyndə Şam camaatına söylədiyi sözlərə diqqət etmək lazımdır ki, döyüş meydanından qaçdılar. Həzrət buyurdu: (Gedin) onlardan qalanlarını öldürün çünki onlar şeytanın dostlarıdırlar, öldürün o şəxsləri ki, Allah və onun Peyğəmbərinin dediklərini yalan sayırlar.
Bunun üçün də O həzrət Müaviyəylə müharibə etməkdə iki fikirli deyil bəlkə bunu istəyir və öz tərəfdarlarını bu işə dəvət edirdi.
Münasib cavab əldə etmək üçün iki hissədə bəhs edirik.
Birinci: Nəhrəvan döyüşündə Xəvariclər haqq yoldan azmışdılarmı?
İkinci: Əli (ə) Müaviyə fitnəsini yatırtmaqda nigaran idimi; yəni yəqin etmirdi ki, Müaviyə münafiqdir onu öldürmək lazımdır?
Bəhsə başlamamışdan əvvəl yaxşıdır ki, bu dəstə barəsində bəzi açıqlamalara işarə edək:
Bu dəstə Mariqin, Xəvaric və Nəhrəvanlılar kimi tanınmışdırlar. "Mərq" Ərəb lüğətində xaric və çıxmaq mənasında istifadə olunur o cür ki, deyirlər:
«يمرق السهم من الرمية»
yəni ox kamandan çıxdı.[1]
İmamların vəsfi zamanı oxuyuruq:
«الرَّاغِبُ عَنْكُمْ مَارِقٌ»[2]
Mariqun o şəxslərdir ki, Allah dinindən çıxıb Peyğəmbərin (s) canişiniylə müharibə etməyi özlərinə icazə verdilər.[3]
Başqa bir ibarətlə; Əlinin (ə) tərəfdarları olan bir dəstə ki, Siffeyn döyüşündə həkəmiyyət cərəyanında O həzrətlə müxalifət edib O həzrətdən ayrıldılar və O həzrətdən itaət etməkdən xaric oldular odur ki, onlara Mariqin deyilir.[4]
Xəvaric Peyğəmbərin (s) kəlamında
Baxmayaraq ki, xəvaric zahirdə Müsəlman, namaz oruc və ... əhli idilər odur ki, digər müsəlmanlar onlarla müharibə etməyə çətinlik çəkirdilər odur ki, Peyğəmbər əvvəlcədən bu dəstədən xəbər vermiş və onları tanımağın nişanələrini açıqlamışdır. Misal üçün:
A: O həzrət xəvariclər barəsində buyurur: Tez bir zamanda mənim ümmətimdən xoş söhbət və çirkin rəftarlı dəstə yaranacaqdır, onlar insanları Allah kitabına doğru dəvət edərlər bir halda ki, özlərinin ondan xəbəri olmaz. Quranı oxuyarlar lakin onu oxumaqdan bəhrələnməzlər, dindən xaric olarlar o cür ki, ox kamandan xaric olar. Onlar dinə qayıtmazlar o cür ki, ox kamana doğru qayıtmaz, onlar ən pis məxluqlardır. Sevinsin o şəxslər ki, bu tayfanın əliylə ölərlər və yaxud onlarla döyüşüb onları öldürsün. Hər kəs onları öldürsə onlardan layiqlidir, bu zaman soruşdular: Ey Allahın Rəsulu! Bu cür insanların əlamətləri nədir? Buyurdu: Bu tayfanın nişanəsi başlarını ülgüclə qırxarlar. Bu hədisi Ənəs ibn Malik Peyğəmbərdən (s) nəql etmişdir.[5]
B: Peyğəmbər (s) Əli (ə)- a buyurur: Məndən sonra Nakissinlərlə (Cəməl əshabı) Qasitin (Müaviyənin əshabı) və Mariqin (xəvariclər) döyüşəcəksən.[6]
C: Əli (ə) Xəvariclərlə müharibəyə getdiyi zaman buyurdu: Əgər bundan qorxum olmasaydı ki, bu cihadın nə qədər savabı vardır və bu işdən çəkinəsiz, hər an sizə xəbər verərdim Peyğəmbərin (s) bu yollarını azmışlarla müharibə etməyi ki, onların haqq yoldan azmaları üzündəndir. Həqiqətən onların arasında əli qısa və naqis, qadın sinəsi kimi sinəsi olan bir kişi vardır, onlar Allahın ən pis bəndəsi və yaradılmışların ən çirkinidir. Onları öldürən Allahın ən yaxın bəndələridirlər. O şəxs Məxrəc (yəni naqis) ləqəbiylə o tayfadadır lakin bu ləqəblə məruf deyildir. Lakin öldürüldükləri zaman Əli (ə) onu ölülər arasında axtarmağa başlayıb dedi: And olsun Allaha yalan demədim və mənə yalan deyilməd, (o halda axtarırdı) sonra onu ölülər arasında tapdı bu zaman onun köynəyini kənara kəçib çiyinində qadın sinəsi kimi şiş müşahidə etdi...Əli (ə) onu tapdıqda təkbir deyib buyurdu: Həqiqətən bu həqiqəti axtaran insanlar üçün ibrətdir.[7]
Xəvariclərin haqq yoldan azmaları
Xəvariclər bir neçə yerdə haqqdan üz çevirərək yollarını azmışdırlar. Biz burada Məsum İmamların (ə)[8] rəvayətlərindən bəhrələnərək onlardan bir neçəsinə işarə edib açıqlayırıq.
- Peyğəmbərin xəlifəsi və Məsum İmamın əleyhinə qalxmaq
Sünnü əqidəsinə əsasən Əli (ə) Peyğəmbərin (ə) dördüncü xəlifəsi, şiə əqidəsinə əsasən isə birinci Məsum İmam və Peyğəmbərin vəsisi və canişinidir. Ondan itaət etmək vacibdir lakin Xəvaric O həzrətin əksinə çıxaraq onunla müxalifət etdilər və nəticədə o Həzrətlə müharibə etdilər ki, onların ən böyük yollarını azmalarından hesab olunur. Odur ki, Sünnü məzhəblərindən olan Mötəzilə və Əşairə Xəvaricləri kafir bilirlər.[9]
Əli (ə) Abdullah ibni Abbası Xəvariclərə tərəf göndərdiyi zaman o camaatın yanına gedib dedi: Ey dostlar maraqlıdır sizin kimi bir camaat öz İmamından üz çevirib ona qarşı düşmən olmusunuz?[10]
- Dindən səhv nəticə əldə etmək üzündən həkəmiyyəti qəbul etməkdə israrlı olmaları
Xəvariclər baxmayaraq ki, döyüşlərdə bir çox ölkələri fəth etmişdilər lakin dindən yalnız onun zahirini anlayıb dindən yüksək dərəcədə dərk etməmişdirlər. Siffeyn döyüşündə Şamlıların hiyləgərcəsinə Quranı nizələrə keçirməsindən sonra dedilər: Onlar da bizim kimi müsəlmandırlar onlarla müharibə etmək olmaz və Əlini (ə) ki, Əməvilərlə saziş etməkdə razı deyildi məcbur edib həkəmiyyətə razılıq aldılar.
Əli (ə) onlara nəsihət olaraq buyurur: Məgər onlar Quranları hiylə üzündən nizələrə keçirdikləri zaman demədiniz: Bu camaat bizimlə qardaş və bir məsləkdədirlər? Bizdən fürsət istəyib Qurana sığınmışdırlar, bəs bizim nəzərimiz budur ki, onlara inanıb onlardan əl çəkək?
Mən cavabında sizə dedim:
Bu zahirdə iman daxildə isə düşmənçilik və ədavət olan bir işdir. Əvvəli rəhmət nəticəsi isə peşmançılıqdır! Olduğunuz kimi qalın əvvəlki yolunuzdan çıxmayın, cihad zamanı düşmənlərinizi sıxıb hər səs- küyə etina etməyin; çünki bu hay- küyə cavab verdiyinizdə yolunuzu azacaq və etina etmədiyiniz zaman onlar zəlil və xar olacaqlar.[11]
Lakin yenə də görürəm ki, onlar öz İmamlarının sözündən çıxıb münhərif oldular.
- " إن الحکم الا لله" ayəsi barəsində münhərif olmaları
Xəvariclərin ən mühüm münhərif olduqları yerlərdən biri də bu idi ki, İmam Əli (ə)- a nöqsan tutaraq deyirdilər:
«إن الحکم الا لله»[12]
ayəsinə əsasən hökm Allaha məxsusdur odur ki, həkəmiyyəti qəbul etmək yəni Quran və qeyd olunmuş ayəyə diqqətsizlik! Baxmayaraq ki, həkəmiyyət barəsində olunan dəlil batildir, lakin biz onun əhəmiyyətinə əsasən həll və nəqs edici bir neçə dəlilə işarə edirik.
Həll edici cavab
Əli (ə) həkəmeyn barəsində buyurur: Biz bu ixtilaf və döyüşü sona vermək üçün, digərlərini bu iş üçün təyin etməmişik, bəlkə yalnız Quranı təyin etdik, Quran cild arasında olan xətlərdən ibarət olduğu üçün, dil açıb danışmır odur ki, tərcümə edən bir şəxsə ehtiyacı vardır. Bu zaman yalnız insanlar ondan söz aça bilər. O zaman ki, onlar məni dəvət etdilər bizim aramızda Quran hakim olsun, biz o cür bir tayfa deyildik ki, Qurandan üz çevirək bir halda ki, Allah- Taala buyurur: Əgər .bir şeydə ixtilaf etdiniz onu Allah və onun Rəsuluna tapşırın"[13] ixtilafları Allahın ixtiyarında qoymaq o deməkdir ki, onun kitabını hakim seçək və ixtilafları onun Peyğəmbərinə tapşırmaq isə onun dediklərinə əməl etmək deməkdir. Hər zaman İlahi kitab hakimliyə tələb olunsa, biz ən layiqli insanlar olarıq və əgər Peyğəmbərin (s) dediklərinə əməl olunsa onun dediklərinə sayğılı insanlar olarıq (odur ki, hər iki halda haqq bizimlədir).[14]
Başqa bir məzmunda Həzrət Əli (ə) onların cavabında buyurur:
«کلمة حق یراد بها الباطل»[15]
Çünki Xəvariclərin لا حكم الّا للّه cümləsinin tərcüməsində deyirdilər, hər hansı bir Allah kitabında yoxdursa ondan itaət etmək düzgün deyildir və ona əməl etmək rəva sayılmır. O həzrət buyurur: Bəli Allah hökmündən başqa hökm yoxdur. Lakin Xəvariclər öz mənfəətləri üçün Allah hökmündən başqasını istəyir və Allahdan başqa rəhbərliyi inkar edirlər, bunlara əsasən əgər Allahdan başqası üçün heç bir əmr və hakimiyyət yoxdursa, Allahdan başqası üçün rəhbərlik və hakimiyyətdə (nəfy) inkar olunur; çünki hökmü sabit etmək və cəmiyyətin mənafeyini nəzərə almaq camaatın məişətinə riayət etməkdir. Xəvariclərin vasitəsiylə hökmü Allahdan başqası üçün nəzərdə tutmaq, hökmü insanların ixtiyarından kənar nəzərdə tutmaqdır. Hakimiyyəti Xəvariclər tərəfindən inkar etmək səbəb oldu ki, İmam onları təkzib edib buyursun: "Şübhəsiz ki, insanlar xeyirxah və yaxud onun əksinə olmalıdırlar". Başqa cür desək Xəvaric Allah hökmündən başqa hökmləri inkar etdikləri üçün əslində hakimiyyəti inkar etdilər lakin Allah hakimiyyətindən başqa hakimiyyəti inkar etmək batil fikirdir. Nəticə alırıq ki, Xəvariclərin də bu cür fikirləri batildir, sonra o Həzrət buyurur: Amma cəmiyyət üçün xeyirxah və yaxud pis insanın rəhbərliyi lazımdır. Bunun üçün də Xəvariclərin bu fikrini icra etmək mümkün deyil və rədd olunur.[16]
Köklü cavab
Əgər bu ayəni Xəvariclərin dediyi kimi qəbul etsək Peyğəmbərlərin, İmam və bizim həyatımızda bir çox nöqsan və çatışmamazlıqlarla qarşı- qarşıya gələcəyik ki, onlardan bəzilərinə işarə edirik.
İmam Baqir (ə) Nafeə buyurur: Bu Mariqə (xəvariclərə) de necə Əmirəl- möminindən (ə) ayrılmağı caiz bildilər o halda ki, onun kənarında Allaha yaxın olmaq üçün ona kömək etməklə (həkəmiyyət cərəyanından əvvəl) öz qanlarından keçdilər? Sənin cavabında deyəcəklər: O Allah dini barəsində hakim qərar verdi, onlara de:
A: Allah özü də Peyğəmbərinin (ə) şəriətində hakimliyi öz bəndələrindən iki kişiyə tapşırmışdır o yerdə ki, (kişiylə qadın arasında ixtilaf olduqda) buyurur: "Bəs kişinin və qadının tərəfindən iki nəfər kişi hakim olaraq təyin edilsin, əgər onlar (kişi və qadın) barışmaq istəsələr Allah onlar arasında mehribançılıq yaradar.[17]
B: Allahın Rəsulu (s) Bəni Qərizə döyüşü cərəyanında və onların həyatı barəsində hakimliyi Səd ibni Məaza tapşırdı...[18]
Bunun üçün də İmam Əli (ə)- a nöqsan tutmaq olmaz çünki O Həzrət Allahın kitabına və Peyğəmbərin dediklərinə əməl etmişdir.
- Başqa bir münhərif olmaları isə kəbirə günah əhlini kafir bilmək
Onlar deyirlər: Kəbirə günah edən şəxs dindən çıxmış və kafir sayılır, yalnız o halda ki, tövbə edib müsəlman olsun.
Buna əsasən müsəlmanların can və mallarına (öz fikirlərinə) əsasən kafirlər) təcavüz etməyi halal bilirlər).
Əli (ə) bu barədə Xəvariclərə deyir: Əgər düşünürsünüz mən xəta edib haqq yoldan azmışam, bəs nə üçün Peyğəmbər ümmətinin hamısını mənə görə münhərif sayırsınız? Mənim səhvimi onlar üçün hesab edirsiniz? Onları mənim günahım üzündən kafir sayırsınız?
Qılınc ələ alıb bilməzcədən zərbə endirir günahlı və günahsızı bir sayaraq qılıncdan keçirirsiniz? Bir halda ki, bilirsiniz Allahın Rəsulu (s) ailəli zinakarı daş- qalaq etdikdən sonra ona namaz qıldı və mirasını ailəsinə verdi, qatili öldürüb mirasını ailəsinə verdi, oğrunun əlin kəsib ailəsi olmayan zinakarı cəzalandırdı və qənimətdən onların payını verdi ki, müsəlman qadınlarla ailə qursunlar. Bəs Peyğəmbər (s) onları günahları üçün cəzalandırır və İlahi həddləri onlar üçün icra edir lakin İslamda olan haqqlarını payimal etmir, onların adlarını müsəlmanlar dəftərindən silmir. (Bəs kəbirə günah etməklə kafir olmalıdır) siz (Xəvaric) ən pis camaat və şeytanın əl vasitəsi digər insanların haqq yoldan azmasına səbəb olursunuz.[19]
Amma Sualın ikinci hissəsi
Əli (ə) Müaviyə fitnəsinin atəşini yatırtmağa inanırdımı?
Bu suala cavab vermək üçün Əlinin (ə) Müaviyə barəsində olan nəzərinə işarə edirik ki, məlum olsun o həzrət Müaviyə fitnəsini yatırtmaqda iki fikirli idi ya xeyr?
Birinci: Mötəzilə məzhəbindən olan ibni Əbil Hədid adlı alim nəql edir: Peyğəmbərin (s) səhabələrindən olan bir çox dəstə Əliylə (ə) birlikdə idilər ki, Peyğəmbərdən (s) eşitmişdilər Müaviyəni müsəlman olduqdan sonra lənətləmiş və buyurmuşdur: Müaviyə kafir, münafiq və cəhənnəm əhlidir. Bu haqda rəvayətlər məşhurdur.[20]
Necə olur ki, Əlinin (ə) əshabı bu rəvayəti eşidir lakin Əli (ə) özü bunu eşitmir?
İkinci: İmam (ə) Müaviyənin təhdidləri qarşısında öz məktubunda yazır: (İslamdan əvvəl) hamımız mehriban və bir idik amma sizinlə bizim aramızda əvvəlcədən iman və küfr əsasında ayrılıq düşdü biz (Allaha və onun Rəsuluna) iman gətirdik siz isə kafir oldunuz. İndi isə biz haqq yolda payidar siz isə haqqdan azmısınız. Sizlərdən hər bir şəxs iman gətirərsə çarəsizlikdəndir; çünki İslamın ilk günlərində Allahın Rəsuluyla döyüşürdünüz.[21]
Üçüncü: Bu bir sualdır ki, Xəvaric ibni Abbasdan soruşmuşdurlar və Əli (ə) onu eşitdikdə cavabında buyurur: Elə dediniz ki, sən özün də şübhəyə düşdün. Həkəmeyn barəsində dediniz Müaviyə və bizim haqqımızda nəzər edin əgər Müaviyə bizdən layiqlidirsə, onu vilayət məqamına təyin edin və əgər mən camaat üçün vilayət və xilafət məqamına layiq görülürəmsə, o zaman məni bu məqama təyin edin. Mənim bu sözüm Müaviyəyə və digərlərinə nisbətdə şübhə üzündən deyil bəlkə yalnız insaf üzündən idi ki, Allah- Taala buyurur: Şübhəsiz biz sizinlə hidayət və ya aşkara münhərif edirik.[22] O halda Allahın heç bir şübhəsi yox idi və bilirdi ki, Peyğəmbəri haqdır lakin bu cür söyləyir. Xəvariclər deyirlər: Ey Əli (ə) bu da sizin əksinizə olan bir dəlildir bizim etirazımız qarşısında.[23]
Həzrət Əlidən (ə) iki hədislə Siffeyn döyüşündə O həzrətin mövqeyini açıqlayır bəhsi sona yetiririk.
O həzrət Kufə məscidində minbərə çıxıb buyurur: Ey Kufə camaatı düşmənlə qarşı- qarşıya durmursunuz əgər qalxmasanız Allah sizin onlardan layiqli olduğunuz bir dəstəni sizə hakim qərar verəcəkdir. Digər bir yerdə Siffeyn döyüşündəki Şamlılar döyüş səhnəsindən qaçırlar öz ətrafında olanlara buyurur: (Gedin) onları qalanlarını ki, şeytanın dostlarıdırlar öldürün, öldürün o şəxsləri ki, deyirlər Allah və onun Peyğəmbəri yalan dedilər.[24]
Bunun üçün də O həzrətin Müaviyəylə döyüşdə heç bir şübhəsi yox idi bəlkə öz dostlarını onunla döyüşməyə çağırırdı.
Bu cür haqdan azmaq bununla nəticələndi ki, bu dəstə (ibni Mülcəm və həmkarı Əməs ibni Qeysin vasitəsiylə) O Həzrəti şəhadətə yetirdilər (şəhid etdilər).[25]
[1] - Fərahidi, Xəlil ibni Əhməd, Əl- Eyn kitabı, cild 5, səh 160. Hicrət nəşriyyatı, Qum, ikinci çap, 1410 hicri qəməri.
[2] - Hər kəs sizdən üz çevirsə dindən çıxmışdır, Biharul- ənvar, cild 99, səh 150 (Came Kəbirə ziyarəti).
[3] - Tureyhi, Fəxrud- din, Məcməul- Bəhreyn, cild 5, səh 235. Murtəzəvi nəşriyyatı, Tehran, üçüncü çap, 1375 hicri şəmsi.
[4] - Təbərsi, Əhməd ibni Əli, Ehticac, Ğəffari Mazandarani, Mizamuddin Əhməd, cild 1, səh 229- 230, Murtəzəvi nəşriyyatı, Tehran, birinci çap.
[5] - Təbərsi, Əlamul- Vəra bi- Ələmul- huda, səh 33 (Zendeqaneye çahardəh Məsum (ə)) Ətarudi, Əzizullah, səh 46- 47. İslamiyyə nəşriyyatı, Tehran, birinci çap, 1390 hicri qəməri.
[6] - Təbərsi, Əlamul- Vəra Bi- Əlamul- huda, səh 33.
[7] - Mofud, İrşad, Rəsuli Məhəllatıl, cild 2, səh 317, İslamiyyə nəşriyyatı, Tehran, ikinci çap.
[8] - Əhli- beyt rəvayətlərindən itaət üzündən deyil yalnız dəlil gətirərək istifadə olunmuşdur.
[9] - Hilli, Əlfəyn, Vicdani, səh 7, Sədi və Məhdəvi nəşriyyatı, Tehran birinci çap.
[10] - Təbərsi, Əhməd ibni Əli, Ehticac Ğəffari Mazandarani, cild 2, səh 254.
[11] - Təbərsi, Əhməd ibni Əli, Ehticac Cəfəri, cild 1, səh 403- 404, İslamiyyə nəşriyyatı, Tehran, birinci çap, 1381 hicri şəmsi.
[12] - Yusif surəsi, ayə 67.
[13] - Nisa surəsi, ayə 59.
[14] - Təbərsi, Əhməd ibni Əli, Ehticac, Cəfəri, Behrad, cild 1, səh 4-4- 405.
[15] - Nəhcül- bəlağə, (Nəgcül- bəlağə müəssisəsi) səh 610, kəlam 40, Bunyade Nəhcül- bəlağə nəşriyyatı, birinci çap, 1372.
[16] - Nəhcül- bəlağə şərhinin tərcüməsi Nəşrul- kitab nəşriyyatı, ikinci çap, 1362 hicri şəmsi.
[17] - Nisa surəsi, ayə 35.
[18] - Təbərsi, Əhməd ibni Əli, Ehticac Cəfəri, cild 2, səh 162- 163.
[19] - Nəhcül- bəlağə, Tərcümə Dəşti, intişarate məşhur nəşriyyatı, birinci çap, Qum, 1379.
[20] - Cilveye Tarix dər şərhe Nəhcül- bəlağə, ibni Əbil- Hədid, cild 7, səh 220, Ney nəşriyyatı, Tehran, ikinci çap, 1375.
[21] - Nəhcül- bəlağənin tərcüməsi, (Zamani) səh 819- 820, Məktub 64, Müəsseye intişarate Nəbəvi nəşriyyatı, on ikinci çap, Tehran, 1378.
[22] - Səbə surəsi, ayə 24.
[23] - Təbərsi, Əhməd ibni Əli, Ehticac, Ğəffari Mazandarani, cild 2, səh 255.
[24] - Nəqəvi, Qayini, Xorasani, Məhəmməd Təqi, Miftahul- Səadət fi şərhe Nəhcül- bəlağə, cild 5, səh 248, Məktəbətul- mustəfəvi nəşriyyatı, Tehran; Mühəddis Nuri, Müstədrəkül- Vəsail, cild 11, səh 66, 12441 və 12442. Alul- beyt müəssisəsi Qum, 1408 hicri qəməri, 15
«وَ عَنْهُ (ع) أَنَّهُ قَالَ يَوْمَ صِفِّينَ اقْتُلُوا بَقِيَّةَ الْأَحْزَابِ وَ أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ اقْتُلُوا مَنْ يَقُولُ كَذَبَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ ؛ 16، وَ عَنْهُ (ع) أَنَّهُ حَرَّضَ النَّاسَ عَلَى مِنْبَرِ الْكُوفَةِ فَقَالَ يَا مَعْشَرَ أَهْلِ الْكُوفَةِ لَتَصْبِرُنَّ عَلَى قِتَالِ عَدُوِّكُمْ أَوْ لَيُسَلِّطَنَّ اللَّهُ عَلَيْكُمْ قَوْماً أَنْتُمْ أَوْلَى بِالْحَقِّ مِنْهُمْ.»
[25] - Mofid İrşad, Rəsuli Məhəllati cild 1, səh 18.
: هل کان الخوارج قد انحرفوا فی معرکة النهروان؟ وهل کان علی (ع) متردداً فی إطفاء نار فتنة معاویة؟ 
: آیا خوارج در جنگ نهروان منحرف شده بودند؟ و آیا علی (ع) برای خاموش کردن آتش فتنه معاویه تردید داشته است؟ 
: Apakah kaum Khawarij telah menyimpang pada perang Nahrawan? Dan apakah Ali As memiliki keraguan untuk memadamkan api fitnah Mu'awiyah? 
: Hariciler Nehravan savaşında sapmışlar mıydı? Ali (a.s) Muaviye’nin fitne ateşini söndürme hususunda kuşku duyuyor muydu? 
: کیا جنگ نہروان میں خوارج گمراہ ھوئے تھے؟ کیا حضرت علی {ع} کو معاویہ کے فتنہ کی آگ بجھانے میں شک و تذبذب تھا؟
