İlk növbədə, sual olunan rəvayətin sənədinin dəyərini təhlil edib sonra isə səyahət və gəzinti barəsində mütaliə edək:

İxtiyarımızda olan mənbələrə əsasən, ilk kitab ki, bu rəvayəti nəql etmişdir, Həsəb ibni Əli ibni Şöbə Hərraninin yazdığı Tuhəful- uqul kitabıdır. O hicri ilinin dördüncü əsrində və Şeyx Səduqun dövründə yaşamışdır.

Bu kitabın müəllifi bildirir ki, onun vasitəsiylə toplanan bu hədislər, fiqh və əhkam hədisləri deyil bəlkə kitabı əxlaqi baxımdan yazmışdır.[1] Bunun üçün də, rəvayətlərin sənədlərini qeyd etməmiş və yalnız rəvayətin mətnini bəyan etməklə kifayətlənmişdir. Odur ki, sualınızda olan bu rəvayət, hədis elmi baxımından, “mürsəl” və kitabın etibarı baxımından isə onu fiqh və əhkam üçün etibarlı hesab etmək mümkün deyildir. Bunun üçün də onun barəsində təhlil edib Quran ayəsi və digər rəvayətlərlə müqayisə etmək lazımdır.

İndi isə sona qədər bizimlə olun ki, İslam mənbələrinə nəzər salaraq nəticəni sizə məlumat verək:

Geniş bir baxımdan demək olar ki, əgər axirət nemətləri və onun əbədi olmasını yad etsək, dünya həyatına bağlı olan bütün varlıqlar, istər halal istərsə də haram olsun, oyun- oyuncaqdan başqa bir şey deyildir. Quran ayələrindən bir çoxu, bu cür geniş bir mənanı bildirir və dünya və onda olan hər bir şeyin “oyun” və “mənasız” olduğunu bildirir.[2]

Bunun qarşısında və məhdudiyyət daxilində nəzər salınsa bəzi vaxtlar adi “mənasız” işlər yalnız Allahı insanın yadından çıxarır,[3] və...

Lüğət alimləri, “ləhv” sözünün mənası üçün öz kitablarında bir çox mənalarda yer verilmişdirlər.[4]

Digər bir tərəfdən, biz onu Fars dilində “Təfrih” mənasında işlədirik, lakin onun əsl kökü ərəb dilində “fərəh” və sevinmək mənasındadır. Amma İslam mənbələrində, bu mənaları bəyan etmək üçün, digər kəlmələrdən o cümlədən “tənəzzüh”, “təfərroc” və ya “ləhv” kəlmələrindən istifadə olunur və günlərini xoş keçirən insanlar isə “fərihin” ünvanıyla tanıyırlar

Allah- Taala bununla belə ki, Quranda elan edir “fərihin” və günlərini xoç keçirənləri sevmir[5] və ya cəhənnəm əhlinin əzablarının dəlilini dünyada boş yerə xoş gün keçirirdilər bildirir,[6] amma digər bir tərəfdən lüğətdə “fərəh” kəlməsinin əslindən istifadə edərək, imanlı insanlara əmr edir ki, Allahın mənəvi köməkləri sayəsində, xoşhal olsunlar.[7] Şəhidləri vəsf etdikdə bəyan edir ki, onların ixtiyarında qərar verilmiş nemətlərdən istifadə edərək, xoşluq və naz- nemət içindədirlər.[8]

Bütün deyilənlərə və bunun kimiləri onu açıqlayır ki, bu sözlər təqribən yaxın mənaları, o cümlədən “ləhv” “ləb” “ləğv” “təfrih”, “vaxt keçirmək” və... sözlər müxtəlif misdaqları verir.

Bundan əlavə bir şəxs müxtəlif mənalarda onu bəyan etsə belə, ümumi bir məna əldə edə bilməyəcəkdir, çünki onlardan biri İslam nəzərində fərqli hökmlərə şamildir ki, ardıcıllıqla onlara işarə edirik:

1. Səyahət və gəzinti ki, müqəddəs İslam tərəfindən qadağan olunmuşdur: Bu cür gəzintilər; o cümlədən spirtli içkilər və ya narkotik istifadə etmək və yaxud qumar və musiqili məclislərdə vaxt keçirmək və... ki, hər bir məqsədlə olsa, icazə verilmir. Bu cür yerlərdə heç bir zaman məqsəd vasitənin həyata keçirilməsinə yol verməyəcəkdir. Misal üçün, konsert vermək üçün ki, dini məqamlar qorunmur və onun üçün saysız hesabsız biletlər satılırsa, onun puluyla imkansız və ya zindanda olan insanlara kömək etmək məqsədiylə icra olunur ki, düzgün deyildir. Bu cür yerlərdə hədəfin müqəddəs olması, haram işlərin həyata keçirilməsinə icazə vermir.

Quranda, bu cür işlərdən pərhiz etmək imanlı insanların xüsusiyyətlərindən sayılmışdır.[9]

2. İnsanların həyat sürmək və güclü ruhiyyəyə sahib olmaq üçün, səyahət və gəzintiyə ehtiyacları vardır. İnsan həyatının bir şəkildə davam etməsi, maddi və hətta mənəvi həyatında, ziyan və çatışmamazlıqlar yaradacaqdır. Bu cür bir şəraitdə, İslam səyahətin əksinə və onunla mübarizə edəcəkdirmi?

İslam mənbələri də, bizi bu nəticəyə gətirir ki, əgər səyahət və gəzinti bir həddə olsa ki, insan Allahı yaddan çıxarmasın və həyatın əsl hədəfindən uzaq düşməsin və o cümlədən bu səyahətində haram işlərə düçar olmasın, nəinki buna qadağan olunmamış bəlkə Quran və rəvayətlərdən istifadə olunur ki, bu cür gəzintilər təyid olunmuş və insan həyatının sağlamlığında olan böyük rolu inkar edilməzdir. İndi isə bəzi şahidləri nəzərinizə çatdırırıq:

2-1: Baxmayaraq ki, çox yerlərdə “ləb” kəlməsi pis və çirkinlik mənasında istifadə olunmuşdur,[10] amma o vaxt ki, Yəqubun (s) övladları ondan istədilər ki, Yusifi (ə) də onlarla gəzməyə göndərsin,[11] bu sualla qarşılaşmadılar ki, gəzinti imanlı şəxslərə layiq deyil, bəlkə öz narahatçılığını Yusifə bir zərər yetiriləcəyi ehtimalını bildirdi[12] və hətta qayıtdıqdan sonra dedilər biz müsabiqə keçirtdik və onu öz əşyalarımızın yanında saxladıq[13] və...Yəqub (ə) onlara etiraz etmədi ki, nə üçün müsabiqə keçirib istirahət etdiniz və...

Bu dastandan nəticə almaq olar ki, müsabiqə və gəzinti, bəyənilməz hesab olunmur.

2-2: İmam Sadiq (ə) Peyğəmbərin kitabından nəql edərək bəyan edir: Hər bir ağıllı insan, həyatındakı fürsətləri üç hissəyə bölməlidir, ondan bir hissəsini ruzi əldə etmək və həyatında ondan istifadə etmək üçün, digər bir hissəsini isə axirəti üçün azuqə toplamağa sərf etməlidir. Üçüncü hissəsini isə sağlam gəzintilərdə ki, haram əməllərə yol verilmir kekirsin; əlbəttə üçüncü hissəyə əməl etmək mömin insana kömək edəcəkdir ki, əvvəlki iki hissəni daha yaxşı şəkildə geridə qoysun.[14] Bu hədis, bunu bildirir ki, nəin ki, gəzintiyə icazə verilmir bəlkə onun müstəhəb bir əməl olduğunu bəyan edir.

2-3: Bəzi rəvayətlərdə, bundan da yüksək mənaya işarə olunaraq, gəzinti və istirahətləri insanların xüsusiyyətlərinə görə müəyyən etmişdir, misal üçün bəyan edir ki, parça toxumaq xeyirxah qadın üçün gözəl bir istirahətdir;[15] və ya digər bir hədisdə yarış atlarını saxlamaq və ox atmaq yarışlarını münasib istirahət olduğunu elan etmişdir.[16]

Bu cür rəvayətlərdən nəticə alırıq, istirahət və səyahət üçün o işləri və istirahətdən əlavə digər faydaları da olsun, nəinki elmin inkişaf etdiyi müasir bir dövrdə ki, bir çox zavodlar və fabriklərin olduğu zamanda, rəvayətdə işarə olunmuş işlər çərçivəsində məhdudiyyət təyin edək.

3. Haram səyahət və gəzintilərdən əlavə ki, hər bir halda qadağan olunmuşdur, amma icazə və müstəhəb sayılan səyahətlər ki, hədəf nəzərdə tutulmuşdur, bu cür səyahət və gəzintilər ki, mübahdırlar, onlar üçün məhdudiyyət təyin edilmişdirmi?

Öz ətrafımızda bəzi insanlarla qarşılaşırıq ki, bütün və ya ömrünün çox hissəsini mənasız keçirir və bu cür xoç gün və gəzintilərdə olmaq onların bir növ əxlaqi xüsusiyyətləri olmuşdur. Bu cür insanlar üçün bu səyahətlər yüksək məqama yüksəlmək üçün bir vasitə deyildir, bəlkə bu cür səyahətlər onların son məqsədləridir. Bu cür insanlar həyatı belə səyahət və xoş günlərdə görür və ondan üstün bir şey barəsində fikirləşmirlər. Onlar üçün din və dindarlığın bir oyun olduğunu düşünürlər ki, nəticə onlar üçün mənasız yaşamağa yol açır.[17]

Bu cür insanlar heç bir zaman problemlə üzləşməyiblər və hər zaman öz istəklərinə nail olub maddi Allahın nemətlərdən, bəhrələnib, günlərini mənasız puç keçirərlər. Amma əgər həyatlarında çətinliklərlə qaşılaşsalar, ümüdsiz olarlar.[18]

İslam ki, hədəfi olan bir din və insanın həqiqi dəyərini onun mənəviyyatında bilir, bu cür bir əməli təyid edərmi?!

O cür ki, ikinci hissədə bəyan oldu, sağlam səyahət və gəzinti o zaman münasib görülür ki, yalnız insan həyatının bir hissəsini təşkil etmiş və insanın maddi və mənəvi inkişafına kömək etsin. Lakin bu cür gəzinti və səyahətlərə o qədər yer verilməməlidir ki, insan ömrünü tamamıyla əhatə etsin.

İmam Əli (ə) bu barədə buyurur: Bütün ömrünü batil və səyahətlərdə keçirmə ki, nəticə odur axirət evi üçün heç bir azuqə əldə etmirsən.[19]

Yenə buyurur: Mənasız və xoşgün keçirmək, insanı lazımlı işlərdən ayırır.[20]

Bəzi vaxtlar müşahidə edirik ki, bizim dini rəhbərlərimiz, camaatı bu cür işlərdən çəkindirir və nümunə üçün bəyan edirlər ki, İslamda zarafat yoxdur, həmişə dəqiqdir, mənasızlıq, puçluq, oyun yoxdur, həmişə dəqiqdir,[21] dəlil onun haram olması deyil, bəlkə bu böyük şəxsiyyətlərin tövsiyəsi budur ki, gəzinti və səyahətlərdə də məqsəd olmalıdır, bu zaman nəin ki, səyahət və gəzintilər haram və məkruh olmayacaq bəlkə insan həyatı üçün lazımlı hesab olunacaqdır.

Qeyd olunanlara nəzər saldıqda, bu nəticəni əldə edirik ki, hər bir səyahət haram deyil və əgər biz haram iş görməsək, həyatımızda dəyişiklik etmək üçün, səyahət və istirahət edə bilərik.

Lakin aşağıdakı nöqtələri də nəzərdən qaçırmamalıyıq:

1. Hətta halal səyahət və gəzinti zamanı belə Allahı yaddan çıxarmamalıyıq. Allah Taala imanlı şəxslərə tövsiyə edir var- dövlət və övlad belə Allahı yaddan çıxarmağınıza səbəb olmasın.[22]

Digər bir yerdə buyurur: Həqiqi mömin oşəxsdir ki, ticarət (ki, lazımlı bir işdir) onları Allahı yad etməkdən ayırmasın.[23]

İmam Əli (ə) buyurur: Hər bir şey ki, insanı, Allahı yad etməkdən ayırır, qumarla fərqi yoxdur.[24]

Quranda imanı zəif olan insanların dastanına işarə olunur ki, ticarət və gəzinti əlamətli sözləri eşitdikdə, cümə namazını tərk və Peyğəmbərdən (s) uzaq olurlar. Bu insanlar Allahın tənqidinə məruz qaldılar.[25]

Burada diqqət etmək lazımdır ki, insanların bu cür kəminindən uzaq olasan ki, insan istəklərini nəzərə alaraq, bu kəminə düçar olub İlahi haqq yoldan ayrılacaqdır.[26]

2. Səyahət və gəzintilərimiz bütün fikirlərimizi özünə məşğul etməsin, o zaman və vaxta kimi ki, istirahət və səyahətimiz sona çatmışdır, zahirdə ibadət və namaza məşğul oluruq lakin fikrimiz hələ də o səyahət aləmində seyr edir; odur ki, Allah insanın istəklərini ki, müxtəlif fikirlə dua edir, ona əta etməyəcəkdir.[27]

İmam Xumeyninin bu barədə və musiqiyə həddən artıq diqqət etməyin mənfi cəhətlərini bəyan edərək bildirir: Bütün diqqət düşüncə musiqi olur. Həqiqi və dəqiq fikir yerini, mənasız fikir tutur. Bir insan lazımdır ki, öz aqibəti barəsində fikirləşsin ki, onun fikrini ondan almışdırlar.[28]

3. İstirahətlərdə məqsəd olmalıdır; çünki bir iş müxtəlif niyyətlərlə və hökmlərlə olmağa malikdir. Şiələrdən biri İmam Sadiqin (ə) ov barəsində ki, bir növ gəzinti hesab olunur soruşdu. İmam cavabında ovçuları üç hissəyə böldü: Bir dəstəsi ailəsinin ruzisini təmin etmək üçün bu işin ardınca gedirlər. İkinci dəstənin isə işi bundan ibarətdir və bu yolla məişətini təmin edir, üçüncü dəstə isə yalnız xoş gün və istirahət üçün bu işə əl atırlar. Birinci və ikinci dəstə üçün heç bir maneəsi yoxdur, amma imanlı insan fürsət etmir ki, (həftə və günlərini) faydası olmayan ovda gününü keçirsin (başqa cür desək üçüncü dəstədə özünü qərar versin).[29]

Buna əsasən, o ov ki, təbiəti məhv etməkdən başqa digər heç bir faydası yoxdur, (sağlam) düzgün bir gəzinti hesab olunmur. Baxmayaraq ki, müxtəlif hədəflərlə, istirahətdən əlavə gəlir və ruzini də əldə edir. Bu baxışdan, gəzinti məqsədi insanlarda əgər insan sağlamlığı üçün nəzərdə tutulursa, bəyənilmiş bir məqamdır. Lakin imanlı bir insan üçün layiqli deyil vaxtını keçirmək məqsədiylə idman etsin! Digər gəzinti və istirahətlərdə də, insanların fikri budur ki, onun səyahətində icazə və ya qadağan İslam tərəfindəndir.

4. Hər bir insan öz daxilinə agah olduğu üçün,[30] o özü ən yaxşı vasitədir ki, gəzintisi hansı mövqedədir, həyatında dəyişiklik və digər işləri üçün daha dəqiq olması üçündür və ya ömrünü batil və mənasız keçirmək üçün.
5. Digər insanlarla gəzinti və vaxt keçirdiyimiz zaman, diqqətli olmalıyıq ki, öz həyəcanlarımızı kontrol və qarşı tərəfin ehtiramını saxlayaq; çünki “ilk növbədə istirahət oyun və onun kimi işlərlə başlayır lakin nəticədə ixtilaf və narahatçılıqla sona yetir”.[31]

Bu yerdə demək olar ki, Tuhəful- uqul kitabında olan rəvayət də bu cür yerlərə işarədir və hər bir istirahət və gəzintini haram bilmir; çünki o rəvayətdə bir cümlə vardır ki, bizim dediklərimizi təyid edir. Rəvayət deyir:

«ما یکون منه و فیه الفساد محضاً»

Nəticə alırıq düzgün istirahətdə müsbət məqsəd və hədəf nəzərdə tutulur və heç bir fəsada yol verilmir.