Cavab verməmişdən öncə, neçə məsələni yada salırıq:

1)     İblis və təmsil kəlmələrinin mənası

İblis: Quranda bu kəlmədən məqsəd, diri, şüurlu, vəzifəli, gözə görsənməz, hiyləgər və sair bir varlıqdır ki, Allahın əmrindən çıxıb və Adəmə səcdə etmədi. Nəticədə qovuldu və əzaba layiq oldu. O Quranda çox yerdə şeytan adıyla, adlanıbdır. Yalnız on bir yerdə şeytan kəlməsinin əvəzinə, iblis kəlməsi işlənibdir.[1]

Lisanul- ərəb kitabında, iblis Allahın rəhmətindən məyus, və peşman olan varlığa məna olunubdur.

Qurani kərimdə, iblisin hansı cinsdən olmasına işarə olub, " کان من الجّن" iblis cinlərdəndir.[2] İblisin adlarının fərqli olması, onun cinsini dəyişməkdə rol oynamır. Həmçinin iblis kəlməsinin ərəb sözü olmasında şəkk var.[3]

Təmsil: Yəni məsəl gətirmək. Rağib İsfəhani deyir:

" والمثل عبارة عن قول فى شى‏ء یُشبه قولاً فى شى‏ء آخر بینهما مشابهة لیُبیّن احدهما الآخر "

"Məsəl, bir şey barəsində olan sözdür ki,digər bir şey barəsində olan sözə oxşayır, ta onlardan biri digərini açıqlaya və cismani edə."

2)     Məsəl ilə tərif və Quranda təmsilin üslubları: Hər bir şeyin tərifi ya hədlə, ya rəsmlə ya da məsəllədir.

Əşyaların tam həddini və tam rəsmini tanımaq, camaatın çoxu üçün çətindir. Çünki əşyaların zatını və zata lazım olan şeyləri anlamaq, hamı üçün mümkün deyil. Amma məsəl, zat və zata lazım olan şeyləri açıqlamır, əksinə eşidən üçün başa düşə biləcəyi şeyi tanıtdırmaq aləti qərar verir. Məsəl bir tərəfdən maarifi aşağı salır və digər tərəfdən eşidənin düşüncəsini yuxarı qaldırır. Əgər bir məsələ eşidənin düşüncəsi səthində olsa, onu dərk edə bilər. Necə ki, ruhla bədənin bir- birinə nisbətini tanımaq üçün, gəmi sürənlə gəminin rabirtəsi və rəhbərin cəmiyyətlə əlaqəsi məsəlini vururlar.

"...على العبارة و الاشارة و اللطایف و الحقایق فالعبارة للعوام و الاشارة للخواص و اللطّایف للاولیاء و الحقایق للانبیا "

Belə bir tərif nə həd və nə də rəsm tərifidir.[4]

Həzrət imam Hüseyn (ə) habelə imam Sadiq (ə) buyururlar: "Quran maarifinin dörd dərəcəsi var və insanların Qurandan aldıqları bəhrə fərqlidir: Ələl ibarəti vəl- işarəti vəl- lətayifi vəl- həqayiqi. Fəlibarətu liləvam vəl- işarətu lilxəvvas vəl- lətayifi liləvliya vəl- həqayiqu lil- ənbiya."[5]

Amma Quranın xitab etdiyi bütün şəxslər bu işdə müştərəkdirlər ki, səmavi xəbərləri anlayırlar. Baxmayaraq ki, düşüncə dərəcəsi, düşünülənin dərəcəsi kimi bərabər deyil. Ona görə də nəhayət dərk edirlər ki, nəyə inanmalı, nəyi etməli, hara getməli və hara getməməlidirlər və sair.

Məsəlin əsas mehvəri məsəl vurulanla onun uyğunluğudur ki, onu anlamağı asanlaşdırır. Məsəllərdə mübahisə etmək qəbul olunmur, yalnız o zaman ki, həmin məsələyə düzgün aidiyəti olmasın.

Nur və zülmət təmsili, haq və batil üçündür. Həmçinin heyvanlara, quşlara və bitkilərə təmsil, nəinki qeyri ərəb millətlər və tayfaların danışıq mədəniyyətində bu var, hətta mədəni və bədəvi ərəblərin danışığında da bu olubdur. Necə ki, keçmiş səmavi kitablarda, tövrat və incil kimi, də olubdur.[6]

3) Quranın təmsilləri iki baxışda:

Quranın məsəllərinin təhlilində, fikir sahibləri arasında, zehni açıqlamada yox, xarici həqiqətin izahı haqda iki nəzər var: Biri budur ki, bu məsəllər ürfi oxşatmalar həddindədirlər. və yalnız maddi dünyada olan, insanların zehinlərini, varlıq sisteminin gizli sirlərinə və yüksək maarifə yaxınlaşdırmaq üçündürlər.

Digər bir nəzər budur ki, məsəllər həqiqi varlıqların misal vücudunu açıqlayırlar və oxşatma və məcazi deyillər.

Bu iki nəzəriyyənin fərqi o yerdə ki, məsələn Allah insanları "uzunqulağa" ya "itə" oxşadıbdır, budur ki, birinci nəzəriyyəyə əsasən, bunlar həqiqətən uzunqulaq deyildirlər, amma uzunqulaq kimi həqiqəti anlamaqdan məhrum olduqlarına görə, o heyvana oxşadılıblar. Amma ikinci nəzəriyyəyə əsasən, bu təmsil onlardakı misali həqiqəti göstərir və əşyaların həqiqətlərinin oşkar olduğu yerdə, misali həqiqətləri aşkarlayır. Ona görə də bunlar qiyamətdə heyvan formasında məşhur olacaqlar.[7]

Yuxarıdakı məsələləri izah etdikdən sonra, qeyd etdiyimiz sualı açıqlayırıq ki, iblisin hekayəsi həqiqidir ya yalnız təmsildir?

Bu sualın cavabında belə deyilib: Səcdə etməyə olan əmr, həqiqi əmr ola bilməz. çünki, bu zaman iki haldan xaric deyil. Ya mövləvi və təşrii əmrdir.

" اقیمواالصلاة وآتو الزکوة و ارکعوا مع الراکعین "[8]

ayəsi kimi. Ya təkvini əmrdir. Bunun kimi " فقال لها و للأرض ائتیا طوعاً او کرهاً قالتا اتینا طائعین"[9] hər iki qismin problemi var. Təkvini əmrin problemi budur ki, ona qarşı çıxıla bilməz. çünki Allahın təkvini iradəsinin yaratdığı, vacib olur.[10] Əli (ə)- ın izahı ilə, Allahın sözü, qulaqla eşidilən səs ya nida deyil, əksinə iş və yaratmaqdır. Mövləvi və təşrii əmrin də problemi budur ki, mələklər vəzifəli və təklif əhli deyillər. Onlar üçün vəhy, Peyğəmbərlik, mövləvi əmr və vəhy behişt müjdəsi və cəhənnəm cəzası və itaətsizlik qarşısında olan itaət, təsəvvür olmur. Çünki çünki əgər bir varlıq xalis məsum olsa və günahın onda yolu olmasa, itaət zəriridir. Əgər itaət zəruri olsa, küfr və günah ondan baş verməz və təşrii əmr və nəhylər onun üçün dəlilsizdir.

Belə deyilməsi mümkündür ki, şək yoxdur ki:

Bir: Bu cür sözlər cin üçün də təsəvvür oluna bilər. Yəni onlar da, insan kimi, təşrii qanunlar, kitabların nazil olması və Peyğəmbərlərin göndərilməsinə malikdirlər.

İki: İblis cinlərdəndir.

Üç: İblis təşrii formada səcdəyə əmr olundu. Ona görə də, itaətsizlik və müxalifət kimi sözlər onun barəsində deyilə bilər.

Dörd: Mələklər və iblis, bir xtabla qarşılaşdılar və bir əmri yerinə yetirməyə əmr olundular.

Bu dörd müqəddiməyə diqqət etməklə, "uscudu" əmri min iblisə nisbət təşrii, olmasa amma mələklərə nisbət isə təşrii olmaması necə ola bilər?

Cavab budur ki:

Bir) səcdə əmrinin əsas xitab olunanları, mələklərdir və iblis onların içində idi. Əsas və çoxlu xitab olunanlar mövləvi və təşrii hökmə şamil olmadıqlarına görə, hökmün əsası da təşrii qismindən olmayıbdır.

İki) hökmün yalnız iblisə nisbət təşrii olması, həmin əmrin təşriiyə şamil olmasına səbəb deyil.

Üç) İblisə ayrı bir əmri isbat etməyin dəlilə ehtiyacı var ki, indiyə kimi əldə olunmayıb. Baxmayaraq ki, bəzi alimlər, "iz əmərtukə" ayəsindən belə bir ehtimalın olmasını bildiriblər.

Dörd) vahid əmri neçə qismə bölmək və onu təşrii və təmsili əmrə bölmək, ayənin əksinə və əmri bölmək üçün dəlilə ehtiyacı var ki, indiyə kimi, bu barədə heç bir dəlil gətirilməmişdir.

Qeyd olunanlara əsasən, əmrin hər iki növünün mələklər barəsində həqiqi olması, problemlidir. Həqiqi əmr üçüncü qismi təsəvvür olunmadığına və onun problemi də aradan qaldırıla bilinmir, ona görə də, səcdə əmrinin həqiqi olmasından danışıb və onu təmsilə aid etmək lazımdır. Təşrii və təkvini bir- birilə uyğun olmasa da, bir- birinin ziddi də deyillər, ta onların heç birinin olmaması qeyri mümkün olsun. Əlbəttə səcdə əmrinin təmsili olması, səcdə əmrinin əslən olmaması, xariclə uyğun olmayıb və insanların zehinlərinin düzəltdiyi və xəyal dastan olması mənasına deyil. Əksinə bu maraqlıdır ki, xarici mərifət və ağıla aid həqiqət görülən və hiss olunan formada deyilibdir. Həşr surəsində, Quranın dağa nazil olması və dağın məhv olması barəsində olan kimidir.[11] Başqa sözlə, təkvini həqiqi əmrin və təşrii həqiqi əmrin problemli olmasını açıqladıqdan sonra, indi ya qeyd olunan problemləri, əmrin həqiqi olmasıyla, aradan qaldırmaq lazımdır, ya da həm əmrin əsasını və onun baş verməsini yazmaq, həm də həqiqətən ilahi əmr olmayıb və təkvin və təşriidən xaric olan bir şeyi təsəvvür etmək üçün, üçüncü yolu seçmək lazımdır. Amma əmr yalnız təkvini və təşriiyə aid olduğuna və heç birinin problemlərinin aradan qalxmamasına görə, üçüncü yolu seçirik. Bu formada ki, əmrin həqiqi olmasını qəbul etmirik və onu təkvini təmsil adlandırırıq.[12]

Adəmə (ə) səcdə əmri, təkvini və nə də təşrii əmrdir, əksinə bir həqiqətin təmsilidir. O həqiqət budur ki, varlıq aləmində ən görkəmli dərəcə, insanlıq dərəcəsi və ilahi xəlifəlik dərəcəsidir ki, mələklər onun qarşısında baş əyirlər, amma şeytan bu dərəcənin oğrusudur.[13]

Quran nəzərindən, məsəllərin hədəfi:

Qurani məciddə, əlli məsəldən çox məsəl, gözə çarpır.

Təkcə bəqərə surəsinin ən azı on məsəl qeyd olunubdur. Bu məsəllərdə hansı hikmət var ki, Allah bu qədər məsəl gətiribdir?

Quranın ayələrində, Quran məsəllərinin hədəfi açıqlanıbdır ki, onun üçünə aşağıda işarə edirik:

1.      Bu məsəllər xatırlatma və yada salmaqdır və ilahi xəbərin həqiqəti onlarla, insanların zehnindən keçir.

2.      Bu məsəllər, varlıq aləminin həqiqətlərində düşünmək üçündür ki, onların hikmət və mövzusunda düşünməklə ələ gəlir.

3.      Bu məsəllər idrak üçündür və düşünməklə həqiqətlər tanınır və dərk olur.

Bu hədəflər, insanın idrak və düşüncəsinin təkamül seyri mərhələsindən, sayılırlar ki, sıra ilə İbrahim surəsinin 25, Həşr surəsinin 21 və ənkəbut surəsinin 43- cü ayələrində qeyd olublar.[14]