İmam Kazim (əleyhis-salam)-ın özünün, övladlarının və s... həyatını bəyan etmək üçün bir neçə cildlik kitab yazmaq lazımdır. O həzrətin həyatı barəsində çoxlu kitablar yazılmışdır. Misal üçün: Seyid Hüseyn Əbu Səidə Musəvinin əsəri olan “Məşcərul-vafi” kitabına müraciət etmək olar. O, üç cilddə və musəvilər silsiləsinin bəyanında qələmə alınmışdır.[1]

Burada sözü gedən məsələni çox qısa şəkildə və bir neçə bənddə araşdırırıq:

İmam Kazim (əleyhis-salam)-ın adı, ləqəbləri və nəsəbi

O həzrətin mübarək adı Musadır. Atası Cəfər, babası Məhəmməd Baqir, onun da atası Əlidir (Zeynul-abidin), o da imam Hüseynin oğlu, o da Əli (əleyhimus-salam)-ın oğludur.[2]

İmam Kazim (əleyhis-salam) 128-ci hicri qəməri ilinin səfər ayının 7-də bazar günü Məkkə-Mədinə arasında yerləşən Əbva adlı kənddə dünyaya gəlmiş və məşhur nəzəriyyəyə əsasən 183-cü ildə (başqa rəvayətlərdə: 181, 186 və ya 188-ci ildə) Harun ər-Rəşidin (lənətullahi əlehy) zindanında zəhərləndirilərək şəhid edilmiş və Bağdadın qərb nahiyəsində yerləşən “Qüreyş qəbiristanlığı” adlı yerdə dəfn edilmişdir. Hal-hazırda o yer Kazimeyn şəhəri adı ilə məşhurdur. Mərhum Şeyx Müfid yazır: “Bu yer qədim dövrlərdə Bəni-Haşimin, qəbilə başçılarının və əyan-əşrafların dəfn olunduğu yer idi.”

O həzrətin anasının adı Həmidə Əndolosi (İspaniyalı) idi. “E’lamul-vəra” kitabında nəql olunur ki, o həzrətin anası Həmidə Bərbəriyyə və ya Həmidə Müsəffadır. Lakin “Mənaqib” kitabında qeyd olunur ki, Said Bərbərinin qızı olan Həmidə Müsəffa (künyəsi Lö’lödür) imam Musa ibni Cəfər (əleyhis-salam)-ın anasıdır.[3]

O həzrətin ləqəbləri: Əbdi Saleh, Kazim, Sabir və Əmin.

Mərhum Şeyx Müfid yazır: “Əbu İbrahim, Əbul-Həsən və Əbu Əli o həzrətin künyələrindəndir. Bəziləri də Birinci Əbul-Həsən, İkinci Əbul-Həsən, Əbu İbrahim, Əbu Əli və Əbu İsmaili o həzrətin künyələrindən qeyd etmişlər.”[4]

İmam Musa Kazim (əleyhis-salam)-ın müasiri olan ən məşhur şair Seyid Himyəri o həzrəti sevənlərdən və onunla əlaqə yaradanlardan idi.[5]

İmam Musa ibni Cəfər (əleyhis-salam)-ın imaməti

On iki imam şiələrinin nəzərində qəti və danılmaz bir məsələdir ki, hər bir imamın imamətinin təyin və isbat olunmasının yollarından biri özündən əvvəlki imamın onu aşkar bəyan etməsi, həmçinin adi insanların öhdəsindən xaricdə olan suallara cavab verməsi və sınaqdan keçirilməsidir. Çoxlu aşkar bəyanlar və rəvayətlər də İmam Kazim (əleyhis-salam)-ın imamətini isbat edir.

İbni Səbbağ Maliki deyir: Əbdül-Əla, Feyz ibni Muxtardan belə nəql edir: İmam Sadiq (əleyhis-salam)-ın hüzuruna gəlib dedim: “Əlimdən tut və məni cəhənnəm odundan xilas et! Buyurun sizdən sonrakı imam kimdir?” Bu zaman Musa ibni Cəfər (əleyhis-salam) yeniyetməlik çağlarında idi. O, otağa daxil oldu. İmam Sadiq (əleyhis-salam) oğlu Musaya işarə edərək buyurdu: “Bu (məndən sonra) sizin imamınızdır, ona iman gətirin!”[6]

Mərhum Şeyx Müfid bu barədə yazır: “İmam Musa ibni Cəfər (əleyhis-salam) əziz atasından sonrakı imamdır və imam Sadiq (əleyhis-salam)-ın bütün övladlarından (imamət məqamı üçün) irəlidir. Çünki:

1. Bütün fəzilətlər, kamallar və yaxşılıqlar onda mövcuddur;

2. Onun barəsində tam aşkar şəkildə mötəbər və səhih bəyanlar mövcuddur;

3. Əziz atası aşkar şəkildə buyurmuşdur ki, “o məndən sonra imam və vəliəhdimdir”.[7]

İmam Musa ibni Cəfər (əleyhis-salam)-ın müasiri olan xəlifələr

İmam Kazim (əleyhis-salam)-ın imamət və xilafətinin başlanması Abbasi xilafətinin qərarlaşıb möhkəmləndiyi bir dövrə təsadüf edirdi. O həzrət elə bir zaman dövründə imamətə çatmışdır ki, ən zalım və qaniçən hakimlər xilafət kürsüsündə oturmuşdu. Onların dövlət və hökumətləri daxildə sabitlikdə idi və heç bir daxili müxalifət və çarpışma yox idi. Bu sabitlik nəticəsində zalım hakimlər  öz müxaliflərini çox rahat şəkildə məhv edir, onların əməl, rəftar və davranışlarını ciddi nəzarət altında saxlayırdılar.

İmam Kazim (əleyhis-salam)-la müasir olan zalım və qaniçən Abbasi xəlifələri aşağıdakılardır:

1. Mənsur Dəvaniqi

O, qardaşı Əbu Abbas Səffahdan (səffah – qaniçən) sonra Abbasi dövlətinin ikinci hakimi idi. Paxıllıq və həsəddə məşhur olduğuna görə “Dəvaniq” (pulgir) ləqəbi ilə məşhur olmuşdur. Onun bariz rəzil sifətlərindən xəyanət, xəbislik, vəfaya əhd etməmək və vəfasızlıq idi.

2. Məhdi Abbasi

Əyyaşlığa, eyş-işrətə, qadına və sairəyə ifrat meyllər bu Abbasi xəlifəsinin məşhur rəzil sifətlərindən idi. Bu kimi məsələlərə ifrat bağlılığı nəticəsində oğlu İbrahim xanəndələrin və qızı Əliyyə Bağdad rəqqasələrinin və xanəndə qrupunun üzvü idi.

Onun özü və ailəsində bu kimi əxlaqi rəzalətlər elə yüksək səviyyədə idi ki, məşhur ərəb şairi Di’bil Xüzai öz şerlərinin birində abbasilərlə ələviləri (Əli (əleyhis-salam)-ın nəslini) belə vəsf edir:

Əliyyə sizdən idi, yoxsa Bəni-Haşimdən?!

Xanəndələrin rəisi İbrahim sizdən idi, yoxsa onlardan?![8]

3. Hadi Abbasi

25 yaşında hakimiyyətə çatan və Əhli-beyt (əleyhimus-salam)-ın qəddar düşmənlərindən və qaniçən müxaliflərindən olan bu şəxsin üz-gözündən şər yağırdı. Bütün həyatı qürur, təkəbbür, naşılıq və cavanlıq təcrübəsizliyi ilə dolu idi. Onun hakimiyyət dövranı Əhli-beyt (əleyhimus-salam) və şiələrin ən ağır dövrü hesab olunur.

Məşhur tarixçi Məsudi “Murucuz-zəhəb” kitabında Hadi Abbasi barəsində yazır: “...Daşürəkli, kobud əxlaqlı, çirkin xasiyyətli adam idi. Bəni-Haşim və ələvilərin rəhbərliyi ilə baş verən qiyamlar Hadi Abbasinin xilafəti dövründə baş vermişdir. Hüseyn ibni Əlinin rəhbərliyi ilə baş verən “Fəxx” hadisəsi o dövrdəki məşhur qiyamlardan biri idi və imam Kazim (əleyhis-salam) o qiyamı dəstəkləyirdi. Belə ki, həzrət bu qiyamın rəhbərinin (Hüseyn ibni Əlinin) şəhadətə çatacağını müjdə vermişdi və onu daim səbir, müqavimət və güclü iradəyə tövsiyə edirdi. Həzrət ona belə buyurmuşdu: “Sən qətlə yetiriləcəksən. Yaxşı döyüş, sənin müqabilində olan ordu və qövm fasid (eybəcər) ünsürlərdir...” Aydındır ki, imamın onların hərəkatı qarşısında belə bir mövqe seçməsi onların qanuni bir hərəkata başlamalarına dəlildir.

4. Harun ər-Rəşid

O, dünya malı toplamaqda, israfkarlıqda, hərəmsəra düzəltməkdə, mahnı oxuyan qadınları və rəqqasələri öz ətrafına yığmaqda məşhur idi. İmamlara və Bəni-Haşim seyidlərinə qarşı son dərəcə qəddarlıqla düşmənçilik aparır və onları fiziki cəhətdən məhv etməyə çalışırdı. İmam Musa ibni Cəfər (əleyhis-salam)-ı dəfələrlə qaranlıq zindanlarda həbs edilməsi və onun Sindi ibni Şahikin əli ilə zindanda şəhid edilməsi bu düşmənçiliklərin ən bariz nümunələrindən biridir.[9]

İmam Kazim (əleyhis-salam)-ı Harun ər-Rəşidin qarşısında tutduğu mövqe

Harun zorakılıq, daşürəklilik, xüsusilə ələvi seyidlərinə qarşı barışmaz düşmən olduğu ilə eyni zamanda imam Kazim (əleyhis-salam) ona əsla əhəmiyyət vermir, ondan azacıq belə qorxmur, onun qarşısında son dərəcə izzət və şücaətlə dayanır, öz məsuliyyətlərini əncam verməkdə heç vaxt geri çəkilmir və özündən zəiflik göstərmirdi. Tarixi faktlar bu müddəanı isbat edir. Burada imamın o zalım insanla rəftarlarından bəzisini qeyd edirik:

1. Harunun özünü Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) nəslinə mənsub etməsi

Xətib Bağdadi özünün “Tarix” kitabında yazır: Harun həcc səfərində Peyğəmbərin qəbrinin ziyarətinə getdi. Qüreyşlilər onun ətrafını tutmuşdu, həzrət Kazim (əleyhis-salam) da orada idi. Harun Peyğəmbərin qəbrinə yaxınlaşanda dedi: “Salam olsun sənə, ey Allahın Rəsulu və ey mənim əmim oğlu!”

“Əmim oğlu” kəlməsini ona görə deyirdi ki, özünü Peyğəmbərə mənsub etməklə başqalarına öyünsün. Bu zaman Musa ibni Cəfər (əleyhis-salam) Peyğəmbərə xitab edərək dedi: “Salam olsun sənə, ey atam!”

Harun bu sözü eşitməklə narahat oldu, rəngi qaçdı və dedi: “Ey Əbəl-Həsən! Həqiqi iftixar sən deyəndir!”[10]

2. İmam tərəfindən Fədəkin hüdudlarının təyin olunması

Zəməxşəri yazır: Harun ər-Rəşid imam Musa ibni Cəfər (əleyhis-salam)-a ərz etdi: – Ya Əbəl-Həsən! Fədəkin həddini-hüdudunu təyin et, onu sizə qaytarım.

Həzrət əvvəlcə bu işdən çəkindi, amma Harun israr etdikdə həzrət buyurdu: – Mən onun həqiqi və gerçək həddini-hüdudunu təyin edirəm. Əgər mən bu işi görsəm, sən onu (bizə) qaytarmayacaqsan!

Harun dedi: – Məgər onun həddi-hüdudu necədir! Səni and verirəm babanın haqqına, onu təyin et!

İmam buyurdu: – Onun birinci sərhədi Ədənə qədərdir.

Bu zaman Harunun rəngi qaçdı və dedi: – Davam edin!

Həzrət buyurdu: – Onun ikinci sərhədi Səmərqəndə qədərdir.

Bu sözü eşidəndə Harunun rəngi (narahatçılıqdan) tutuldu. Həzrət buyurdu: – Üçüncü sərhədi Afrikadır.

Bu zaman Harunun rəngi qaraldı və “davam et!” - dedi. İmam buyurdu: – Dördüncü sərhədi Xəzərə və Ermənistana qədərdir.

Söz bura çatanda Harun dedi: – Buyurun, mənim yerimdə əyləşin! Bu hesabla bizim üçün heç nə qalmadı!

İmam (əleyhis-salam) buyurdu: – Axı mən dedim ki, əgər Fədəkin hüdudlarını təyin etsəm, heç vaxt onu bizə verməyəcəksən![11]

Bu hadisədən sonra Harun o həzrəti şəhid etmək qərarına gəldi.

3. Peyğəmbəri-əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih)-in nəslindən olmağı isbat etmək

Nəql olunmuşdur ki, bir gün Harun imam Kazim (əleyhis-salam)-dan soruşdu: – Siz Əlinin övladları olduğunuz halda Peyğəmbər övladı olduğunuzu necə iddia edirsiniz?! Axı insan ana tərəfdən yox, ata tərəfdən babaya mənsub edilir?!

Həzrət cavabında bu şərif ayəni tilavət etdi: “...Və onun övladlarından Davudu, Süleymanı, Əyyubu, Yusifi, Musanı və Harunu (hidayət etdim), yaxşı əməl sahiblərinə belə mükafat verərik. Həmçinin Zəkəriyyanı, Yəhyanı, İsanı və İlyası. Hamısı salehlərdən idilər.”[12] Halbuki həzrət İsanın atası yox idi və yalnız ana tərəfdən peyğəmbərlərə mənsub olunurdu. Biz də anamız Fatimeyi-zəhranın vasitəsi ilə Peyğəmbərə mənsub edilir və onun övladları sayılırıq.

Həmçinin Allah-taala buyurur: “Hər vaxt (Həzrət Məsih barəsində) sənə elm gəldikdən sonra (yenə də ) bəzi şəxslər (Nəcran məsihiləri) səninlə mübahisəyə qalxsalar, onlara de: “Gəlin biz də öz övladlarımızı, siz də öz övladlarınızı; biz də öz  qadınlarımızı, siz də öz qadınlarınızı, biz də öz canlarımızı, siz də öz canlarınızı mübahiləyə çağıraq və Allahın lənətini yalançılara qərar verək.”[13] Peyğəmbər məsihilərlə mübahilə zamanı Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyndən başqa heç kəsi özü ilə aparmamışdı. Deməli, Həsənlə Hüseyn Peyğəmbərin övladlarıdır.[14]

İmam Musa ibni Cəfər (əleyhis-salam)-ın elm və gözəl əxlaqı.

İmam Kazim (əleyhis-salam)-ın müxtəlif sahələrdə dərin elmi, yüksək əxlaqi fəzilətləri və mənəvi keyfiyyətləri barəsində çoxlu rəvayətlər nəql olunmuşdur. O həzrət müxtəlif elmlərə necə əhatəli olmaya, əxlaqi keyfiyyətlərə, mənəvi fəzilətlərə və yüksək kamallara necə sahib ola bilməzdi, halbuki nübüvvət evində, risalət mədənində və məlaikələrin nazil olduğu bir məkanda böyüyüb tərbiyə almışdır?!

Bu barədə nümunə olaraq üç rəvayəti qeyd edirik:

1. Əbu Hənifə deyir: İmam Sadiq (əleyhis-salam)-ın dövründə həccə getmişdim. Mədinədə o həzrətin hüzuruna getdim və dəhlizdə oturub gözləyirdim ki, o həzrət otağa daxil olmağa icazə versin. Bu zaman bir oğlan uşağı evdən çıxdı. Ondan soruşdum: “Ayaq yolu haradadır?” Dedi: “Səbir elə... Sonra divara söykəndi, oturdu və dedi: “Su arxının yanında, bar verən meyvə ağacının altında, məscidlərin həyətində, yollarda qəzayi-hacət etməkdən uzaq ol! Divarın arxasına get, üzü qibləyə və arxası qibləyə oturmaqdan çəkin!”

Əbu Hənifə deyir: Bu uşağın belə sözlərindən təəccübləndim və “adın nədir?” deyə soruşdum, belə cavab verdi: “Mən Musa ibni Cəfərəm.” Soruşdum: “Ey cavan! Günah və məsiyət nədir (kimdən baş verir)?” Cavabda (Əbu Hənifənin əqidəsinə işarə edərək) dedi: “Günah və məsiyət üçün üç hal təsəvvür olunur: 1. Günah bəndə tərəfindən deyil, Allah tərəfindən versin. Bu halda Allahın bəndəyə mürtəkib olmadığı şeydə əzab verməsi rəva deyildir. 2. Günah Allah və bəndədən müştərək şəkildə baş vermiş olsun. Bu halda da güclü şərikin zəif şərikə zülm etməsi rəva deyildir. 3. Günah bəndə tərəfindən baş versin və düzü də budur. Belə olan halda əgər Allah bu bəndəsini bağışlasa, Onun ehsan və kərəmini göstərir. Əgər əzab versə, bəndənin günah və itaətsizliyi səbəbi ilədir.”

Əbu Hənifə deyir: Onun belə sözlərindən nəzərdə tutduğum sualların cavabını aldım və artıq imam Sadiq (əleyhis-salam)-la görüşmək fikrindən keçdim.

İbni Şəhr Aşub “Mənaqib” kitabında hədisin axır hissəsində Əbu Hənifənin belə dediyini nəql edir: O uşağın (Musa ibni Cəfərin) sözlərini eşitdiyim zaman mənim nəzərimdə çox böyük əzəmətli oldu, qəlbimə oturdu və o, bu ayəni oxudu: “Bunlar biri digərindən olan nəsillərdir.”[15]

Alimlər müxtəlif elm sahələrində o həzrətdən çoxlu rəvayətlər nəql etmişlər ki, bizim dini mənbələrimiz bu elmlərlə doludur.[16]

2. Əbul-Fərəc İsfahani yazır: Yəhya ibni Həsən mənə nəql edərək dedi: Musa ibni Cəfər belə idi ki, əgər bir nəfərin o həzrətlə münasibəti yaxşı olmasaydı və onun arxasınca nalayıq sözlər dediyini eşitsəydi, dinarla (qızıl pulla) dolu pul kisəsini ona göndərərdi. Kisəsində 200-300 dinar (qızıl pul) olardı. O həzrətin bu işi dillər əzbəri idi.

O yenə deyir: İkinci xəlifənin nəvələrindən biri imam Kazim (əleyhis-salam)-ı görəndə ona və həzrət Əli (əleyhis-salam)-a nalayiq sözlər deməyə, pis rəftar etməyə başlayırdı. Şiələrdən biri imama dedi: –İcazə verin, onu qətlə yetirək!

Həzrət buyurdu: – Xeyr!

Bir gün həzrət süvari halda həmin şəxsin əkin sahəsinə daxil oldu, bağ sahibi fəryad edərək dedi: – Mənim əkin sahəmi və məhsulumu zay etdin!

Həzrət onun sözlərinə etina etmədən ona yaxınlaşdı, atından enib yanında əyləşdi və onunla söhbət etməyə, deyib-gülməyə başladı. Sonra buyurdu: – Məhsuluna dəyən zərər nə qədərdir?

O kişi dedi: – Yüz dirhəm.

İmam buyurdu: – Onun qazancı nə qədər olacaqdır?

Cavab verdi: – Hardan bilim?!

Həzrət buyurdu: – Mən soruşuram ki, nə qədər olacağına ehtimal verirsən?

Dedi: – Ona da yüz dirhəm.

Bu zaman imam içində üç yüz dirhəm olan pul kisəsini ona verdi. O şəxs yerindən qalxaraq həzrətin alnından öpdü. Bundan sonra imam hər vaxt məscidə daxil olsaydı, o kişi yerindən qalxıb ona salam verər, ehtiram göstərər və bu ayəni oxuyardı: “Allah Öz risalətini harada (hansı ailədə) qərar verəcəyini daha yaxşı bilir.” İmam o kişini öldürmək fikrində olan şiələrə buyurdu: – Bu iki işdən hansı yaxşıdır: sizin görmək istədiyiniz, yoxsa mən gördüyüm iş?![17]

3. İmam Kazim (əleyhis-salam) müstəhəb əməlləri yerinə yetirir, gecə nafiləsini qılaraq sübh namazına çatdırırdı. Sübh namazından sonra gün çıxana qədər təqibatı davam etdirirdi. Bütün bu müddət ərzində dua və səcdə halında idi.

O həzrət bu duanı çox oxuyardı:

اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ الرَّاحَةَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ الْعَفْوَ عِنْدَ الْحِسَابِ

“Pərvərdigara! Ölüm zamanı rahatlığı, hesab zamanı əfvi Səndən istəyirəm!”

Dualarından biri bu idi:

عَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عَبْدِكَ فَلْيَحْسُنِ الْعَفْوُ مِنْ عِنْدِكَ

“Bəndəndən günah böyük oldu, belə isə, Sənin tərəfindən əfv gözəl olmalıdır.”

Allah qorxusundan elə ağlayırdı ki, mübarək saqqallı göz yaşı ilə islanırdı.

O həzrət sileyi-rəhimdə – qohum-əqrəbalarla əlaqə yaratmaqda məhşur şəxsiyyət idi. O, gecələr Mədinə fəqirlərinə baş çəkir, onlar üçün pul, çörək və xurma aparırdı. Amma heç kəs onun işlərini hiss etmir, pulların və yeməyin o həzrətin tərəfindən gətirildiyini bilmirdi.[18]

İmam Kazim (əleyhis-salam)-ın övladları və nəvələri

Məqalənin əvvəlində qeyd etdiyimiz kimi, imam Kazim (əleyhis-salam)-ın həyatını araşdırmaq üçün bir neçə cildlik kitab yazılmağa ehtiyac duyulur. Amma burada yalnız o həzrətin övladlarının adlarını qeyd edir və ətraflı məlumat almaq üçün bu barədə yazılan müfəssəl kitabları mütaliə etməyi məsləhət görürük.

“Məşcərul-vafi” kitabının müəllifi bu xüsusda bütün nəzəriyyələri nəql və təhlil etdikdən sonra deyir:

a) İmam Musa ibni Cəfər (əleyhis-salam)-ın iyirmi üç övladı var idi.[19] (Əvvəlcə onların adlarını qeyd edəcək, sonra hansıların nəslinin davam etməsini göstərəcəyik.) Onların adları belədir:

Mücab adı ilə məşhur olan İbrahim Əsğər Mürtəza, Məhəmməd Abid, Əbdüllah, Abbas, İsmail, Cəfər Xari (İbni Şədqəm özünün “Töhfə” kitabında yazır: Bu, imamın Cəfər Əkbər adlı oğludur), İshaq, Həmzə, Əbdür-Rəhman, Əqil, Qasim, Yəhya, Davud, Süleyman, Əhməd, Fəzl, Həsən, Hüseyn, Zeydnar, Übeydullah, İbrahim Əkbər, Harun və Ömər (İbni Şədqəmin “Töhfə” kitabında nəqlinə əsasən).

İmamın qızları

Fatimə Kübra, Fatimə Suğra, Rüqəyyə, Həkimə, Ümmü Əbiha, Rüqəyyə Suğra, Külsüm, Ümmü Cəfər, Lübabə, Zeynəb, Xədicə, Əliyyə, Amənə, Hüsnə, Bərihə, Ümmü Sələmə, Məymunə, Ümmü Külsüm.

Bəzi alimlər digər övladların da adını çəkmişlər ki,[20] biz ixtisara riayət etmək üçün onları qeyd etmirik.