Мүтәлијјә һикмәти (Илаһи һикмәт) тәрәфдарлары вәһдәтин ејни чохлугда олмасыны (вәһдәт-тәшкик) гәбул етмәләринә бахмајараг, илк нөвбәдә аләмдә олан варлыглары ики гисмә бөлүрләр. Онлар белә һесаб едирләр ки, бу варлыгларын бир гисми ајры-ајры варлыглар, диҝәр гисми исә әслиндә бир вәһдәтә гајыдан варлыглардыр. Бу саһәдә варлыглар арасында истифадә олунан васитә әдәд сајылыр. Билдијимиз кими әдәддә ики нөв чохлуг тәсәввүр олунур: Бир нөв чохлуг сајылан әшјаја аиддир, мәсәлән, он китаб, он гәләм вә саир, диҝәр бир чохлуг исә әдәдин өүзнә аиддир вә әслиндә бир вәһдәтә гајдыр. Мәсәлән, он, ијирми, гырх вә саир кими әдәдләрдә олан чохлуг бир вәһдәтә гајыдыр. Чүнки, белә әдәдләрдә олан ортаг иштирак вә фәргләрин әсли јенә дә о әдәдләрин өзүнә гајыдыр. Бүтүн бу әдәдләрин тәркибиндә әдәддән башга бир мәфһум јохдур ки, онларын ајрылыг вә ја иштиракында ортаг мәхрәҹ вәһдәтдән башга бир шејә гајытсын. Варлыгда ики ҹүр чохлуг вардыр. Бир нөв чохлуг маһијјәт ҹәһәтдән оландыр ки, белә чохлуг әслиндә вәһдәтә гајытмыр. Вүҹуд аләминдә дә ики нөв чохлуг вардыр. Бир нөв вүҹуд маһијјәт ҹәһәтдән олан вүҹуддур вә она ҝөрә дә  онда вәһдәт јохдур. Мәсәлән, јерин вүҹуду илә ҝөјүн вүҹуду арасында олан вәһдәт. Диҝәр чохлуг исә вүҹудун өзүнә нисбәт олан чохлугдур вә бунун да сону вәһдәтә гајыдыр. Мәсәлән, сәбәб вә нәтиҹәдә, тәзә вә гәдимдә, мүҹәррәд вә мадијјатда олан вүҹудлар ки онларын әсли вәһдәтә гајыдыр.

Һикмәти Мүтәалијјәјә әсасән, һәмишә әдәд, әдәд олдуғуна ҝөрә (саја ҝөрә) бөлүнмәк габилијјәтинә маликдир. Һәмчинин, һәмин әдәд мүхтәлиф мәртәбәләрдә заһир олдуғуна ҝөрә ја сонлудур, сонсуз; ја фәрддир ја ҹүт. Белә олан һалда вүҹуд да мәһз вүҹуд олмасына ҝөрә мүхтәлиф һөкмләрә маликдир. Мәсәлән, бәситлик, әсл олмаг, ҝүҹлү вә зәиф олмаг (мүсавигәт) вә саир нүмунә ҝөстәрмәк олар. Амма заһирдә чохлугда ҝөрүндүјүнә ҝөрә диҝәр әһкамлары - мәсәлән, сәбәбәлик, нәтиҹәлик, тәзәлик вә гәдимлик кими хүсусијјәтләри дә вардыр.[1] Белә олан һалда, һикмәт мүтәалијјә нәзәријјәсинә әсасән, варлыг аләминдә бүтүн вүҹудларын һәгигигәти олдуғу һалда мүхтәлиф мәртәбәләри вә дәрәҹәләри вардыр. Бүтүн бу мәртәбә вә дәрәҹәләрин һәм мүштәрәк нөгтәләри вә һәм дә ихтилафлы ҹәһәтләри һәмин варлыг вә ја вүҹудла өлчүлүр. Неҹә ки, нурун шиддәтли вә зәиф олмасы һәр һалда нурун өзүнә гајыдыр. Буна ҝөрә дә бу аләмдә ән али мәгам вә мәртәбә Һагг-тааланын вүҹуду вә варлығыдыр ки, сырф варлыгдыр. Сырф варлыг олан вүҹуд исә сонсуз олдуғуна ҝөрә ондан өтрү һеч бир маһијјәт вә вүҹудунун һәдди мөвзусу арашдырылмыр. Амма јердә галан варлыглар вә вүҹудлар Һагг-тааланын јаратдығы нәтиҹә (мәлул) олмасы вә сырф Она бағлы олмасына рәғмән онлар һаггында өлчү вә мәһдудијјәт вардыр. Неҹә ки, көлҝә өз шахәсинә бағлыдыр. Неҹә ки, ҝүнәшин сачдығы нур ҝүнәшин өзүнә бағлыдыр. Һәмчинин, инсанын зеһни тәсәввүрләри ки, онларын һамысын инсанын нәфсинә бағлы сырф маһијјәтдир. Әҝәр нәфс һәмән анда онлардан диггәтини чәксә һамысы бир анда арадан ҝедәр вә онлардан һеч бир әсәр галмаз. Белә олан һалда иддиа етмәк олар ки, бүтүн бу зеһни сурәт вә тәсәввүрләр нәфсин һәрәкәт вә гүдрәтиндән бир шејә мане ола биләр? Јахуд, ҝүнәшин нуруну бир анлыға ҝүнәшин өзүнә бәрабәр бир варлыг кими тәсәввүр етмәк олармы? Һагг-тааланын Өзүнүн сырф варлыг вә вүҹуд олмасы, бүтүн варлыг аләминдә там һәгигәтләрә камил шәкилдә малик олмасы (бүтүн әшјаларын сырф һәгигәтинә малик олмаг) вә ејни һалда һеч камала малик олмајан бир әшјанын адыны илк мәнада Она верилмәсинин гејри-мүмкүнлүјү (һеч бир шејә охшамыр), бүтүн камал сифәтләринин јалныз Ондан камал алмасы вә Ондан сырф “фејз”ин баш вермәси кими тәсәввүр олунур. Бәли, вүҹудун ваҹиб олмасы она ҝөрәдир ки, сырф варлыгдыр. Ондан өтрү икинҹи вә шәрик гејри-мүмүкүндүр; чүнки, әҝәр вүҹуду ваҹиб олан варлыгда Она шәрик тәсәввүр олунарса, онларын һәр биринин өзүнәмәхсус камал хүсусијјәти олаҹаг ки, диҝәриндә олмасын. Белә олан һалда онларын һәр бири ики гисмә варлыг вә јохлуг, даһа доғрусу бәзи сифәтләрә малик олмаг вә бәзиләринә јох кими тәркиблә вәсф олунаҹаглар вә белә тәркиб дә ән бәјәнилмәз бөлүнмәләрдән биридир.[2]

Нәтиҹә будур ки, мүмкүн вүҹудун мөвҹудијјәтиндәки мәһдудијјәтин олмасына ҝөрә Һагг-тааланын вүҹудунун кәнарында тәсәввүр олунмасы гејри-мүмкүндүр. Она ҝөрә ки, Һагг-тааланын сырф вүҹуд олмасы вә һәр ҹүр мәһдудијјәтдән пак вә мүнәззәһ олмасы Онун шәрики олмасынын гејри-мүмкүнлүјүнү ҝөстәрир. Һалбуки мүмкүн варлыг (јаранмышлар) Һагг-тааланын варғылындан мәншәләнир вә башга сөзлә десәк, Онун әламәтләриндән биридир. Бундан да ајдын олур ки, мүмкүн вүҹудун зәиф вә мәһдуд олмасы әслиндә, бүтүн зәифлик, тәркиб кими мәһдудијјәтләр, маһијјәтә малик олмаг, дәјишиклик вә һалдан-һала дүшмәк вә саир нагислик кими ҝөрүнән хүсусијјәтләрин вә чатышмамазлыгларын һамысы она аиддир.  Бу һәмин нәтиҹәнин хүсусијјәтидир ки, сырф сәбәбә бағлы бир варлыг олдуғу һалда әсл сәбәбин бүтүн камал сифәтләринә малик дејилдир вә әслиндә әсл сәбәб нәтиҹәдә олан камал сифәтләриндән башга диҝәр камил камал сифәтләринә мүтләг шәкилдә маликдир. Бу ҹәһәтдән вүҹуду ваҹиб олан Һагг-тааланын варлығы сырф бәситдир, амма вүҹдуду мүмкүн олан варлыг исә там мүрәккәб вә мәһдуддур. Мәрһум ајәтуллаһ Хомејнинин (рәһмәтуллаһ) ифадәси илә десәк; “вүҹуд вә варлыг әслиндә, хејир, шәрафәт, дәјәр вә нураниликдир. Јохлуг исә шәр, хәҹаләт, гаранлыг вә күдурәтдир. Варлыг вә вүҹуд нә гәдәр там вә камил олса, хејир вә шәрафәти дә даһа камил вә там олаҹаг. Ора гәдәр ки, һеч бир јохлуг она јол тапмасын вә елә бир камала чатсын ки, онда һеч бир нөгсан олмасын. Бүтүн хејир, шәрәф, ҹәлал вә мәгамлар Она мәхсусдур. Бүтүн һәгигәт, камал вә хејир Она бағлыдыр вә Ондандыр. Бүтүн шәрәф вә хејир-бәрәкәтләр Ондан, Онун васитәси илә, Онда мүхтәлиф нисбәтләрдә зүһур едир вә Онда сона јетир.”[3]