Tarixi şahidlər və Quran və sünnətin təsdiq etməsinə əsasən qəbirləri ziyarət etmək məsələsi İslamdan qabaq çoxlu ümmətlər arasında müxtəlif şəkillərdə olubdur. Tarix boyu çoxlu millət və qövmlərin arasında məxsus şəxslər və böyüklərin xatirəsini yaşatmaq üçün onların qəbirlərinə bina düzəltmək və onları ziyarət etmək kimi vasitələrdən istifadə olunub. İndiyə kimi bəşərin müxtəlif mədəniyyətləri arasında dünyanın müxtəlif məntəqələrində, məsələn: Yunan, İran, məxsusən qədim Misirdə Peyğəmbərlər, padşahlar və o dövrdə tanınmış şəxsiyyətlər üçün düzəldilmiş əzəmətli və böyük binalarla rastlaşırıq. Bu binalar zamanın keçməsi ilə bəzi dinlərin ardıcılları arasında ziyarətgaha və bəzəndə ibadət yerinə çevrilibdir. Rəvayətlərin bəzisi Peyğəmbərlərin və başqa şəxslərin pərəstiş olunması və onların qəbirlərinin məscid və namaz yeri qərar verilməsinə işarə edir. O cümlədən yəhudilər və xristianların bəzisini misal vurmaq olar.[1]

Qurani- kərim Kəhf (mağara) səhabələrinin dastanı və onların cəsədlərinin camaat vasitəsilə tapılması hadisəsində, keçmiş qövmlərin arasında adət olan həqiqətə işarə edibdir. Bu adət, məxsus şəxsiyyətlərlə hörmət üçün onların qəbirlərinin üstündə binanın düzəldilməsidir. İşarə olunan ayə kəhf səhabələrinin ehtiramının necəliyi barədə camaatın ixtlafından bəhs edir. Bəzisi onların qəbirlərinə bina, bir dəstə isə məscid düzəldilməsi barədə təklif verirlər. Qurani- kərim bu iki təklifin heç birini pisləmir (məzəmmət etmir).[2] Adətən bu təklifdən məqsəd, onların ehtiramı və ziyarəti olub. Söz budur ki, qəbrlərin ziyarəti və binaların düzəldilməsi müsəlmanların arasında nə vaxtdan başlanıbdır?

İslamın gəlişi ilə birlikdə olub, yaxud besətdən az bir zaman fasiləsi ilə adət halını alıb?

Rəvayətlər və tarixi məlumatlara əsasən Peyğəmbərin (s) qəbrlərin ziyarətini qadağan etməsi işin əvvəlində olubdur. Bu qadağan etmə müxtəlif illət və səbəblərə əsasən baş veribdir. O illət və səbəblərin aradan getməsi ilə qadağan olmada aradan götürüldü. Qəbirlərin ziyarəti caiz deyil, bəlkə müstəhəbb oldu.

Peyğəmbər (s) tərəfindən müsəlmanların qəbirləri ziyarət etmələrinin qadağan olunması illətləri ilə bağlı bir neçə dəlilə işarə olunur.

1. Bunu demək lazımdır ki, İslamın başlanğıcı dövründə qəbirlərin çoxu, bəlkə hamısı müşriklər və bütpərəstlərə məxsus idi. İslam və onlarla olan əlaqənin hamısını kəsmişdi. Bu əlaqə və bağlılığın simvolu, onların qəbirlərin ziyarətinə olan əlaqələri idi. Lazım idi bu əlaqə Peyğəmbərin (s) vasitəsi ilə qadağan oluna.[3]
2. Həmçinin, camaatın təzə müsəlman olması və İslami cəmiyyətin cahillik adət- ənənələrindən tamamilə azad olmaması, şəriət dairəsindən kənar rəftarların bəzilərinin aşkar olma imkanı, (o cümlədən: Cahiliyyət dövrünün üslubu ilə qəbirlərə əzadarlıq keçirilməsi) qəbirlərin ziyarətinin qadağan olma səbəblərini münasib vəziyyət yaranana kimi bu iş üçün hazırladı.

Buna əsasən, atdın İslam dininin təlimlərin müsəlmanların qəlblərində nüfuz və genişlənməsi və qəbirlərin ziyarəti üçün münasib vəziyyətin yaranması ilə, Peyğəmbər Əkrəmin (s) vasitəsilə ziyarətə sifariş və qadağan olmanın aradan götürülməsinin şahidi oluruq.

Peyğəmbər Əkrımin (s) qəbirlərin ziyarətinin necəliyi barıdə sözü bu məsələni təsdiq edir. Peyğəmbər Əkrəm (s) buyurub: "Mən sizi qəbirləri ziyarət etməkdən çəkindirdim, indi qəbirləri ziyarət edin layiqsiz söz deməyin".[4]

3. Başqa dəlili belə bəyan etmək olar. Qəbirlərin ziyarəti İslamın pöhrələnən, özünün ilk günlərini yaşadığı və hər tərəfdən zərər görən dövründə- müsəlmanları, öldürənləri xatırlamağa, onların qorxması və cihaddan imtina etmələrinə olardı. İslamın qüdrətlənməsi ilə bu çətinlik aradan qalxdı və qəbirlərin rziyarəti azad oldu.[5]

Qəbirləri ziyarətin qadağasının aradan götürülməsinin necəliyi və tarixi

Müxtəsər bəyan olunanlara əsasən Peyğəmbər (s) əvvəldə qəbirlərin ziyarətini qadağan edirdi, lakin bu qadağan etmə çox davamlı olmadı və hicrətin 7- ci ili Hüdeybiyyə[6] ümrəsində (kiçik həcc) vəziyyətin hazır olması ilə bağlı Peyğəmbər (s) əziz anasını ziyarət, onun qəbrinin təmiri və qəbri üstə ağlayandan sonra buyurdu: Allah- Taala Məhəmmədə, anasını ziyarət etmək icazəsi veribdir... Peyğəmbər (s) sözlərinin ardında buyurub: Əvvəllər sizi qəbirlərin ziyarətindən çəkindirirdim, amma indi qəbirlərin ziyarətinə gedin..."[7]

Peyğəmbərin (s) bu əməli (anasının qəbrini ziyarət etməsi və ağlaması) ilə onunla birlikdə olan müsəlmanlar da təsirlənib və ağlayıblar.

Qəbirlərin ziyarəti Quran və sünnət baxımından

İnsanın maddi və mənəvi bağlılığı olan bir nəfəri ziyarət etməsi insanların pak ruhunun əlaqəli olduğu işlərdəndir. Çünki, Quran və sünnətin qəbirlərin ziyarətini təsdiq etməsini görürük.

Qurani- kərim ibarələrində bəzi mətləblərlə qarşılaşırıq ki, İslamın əvvəlində ziyarət mövzusunun olmasını nişan verir. Allah- Taala bir ayədə Peyğəmbəri (s) kafirlərə namaz qılmaq və onların qəbirlərinin kənarında hazır olmaqdan çəkindirir. Müfəssirlərin (təfsir alimləri) sözünə əsasən bu iki işin qadağan olunması (yəni namaz və münafiqlərin qəbrinin kənarında hazır olma) möminlərə nisbət onun bəyənilməsini yetirir.[8]

Peyğəmbər Əkrəm (s) qəbirlərin ziyarətinə getməyi əmr etməkdən əlavə öz əməli ilə, ziyarətin keyfiyyətini öyrətməklə və insanların ölülərlə necə söhbət etməsi ilə qəbirlərin ziyarətinin şəriət tərifindən qəbul olunduğunu çatdırdı. Bu barədə çoxlu rəvayətlər vardır ki, onlardan ikisinə işarə olunacaq.

Peyğəmbərin (s) jəyat yoldaşı Ayişədən rəvayət olunub ki, Peyğəmbər (s) bəzi gecələri Bəqiyə gedər və buyurardı: Bu diyarın mömin və müsəlmanlardan olan əhlinə salam olsun, sizə vədə olunan yetişdi, bizdən əvvəl köçənlərə və bizdən sonra gələnlərə Allah rəhmət edə, biz tezliklə sizə qovuşacağıq.

Həmçinin deyir ki, Peyğəmbər buyurdu: Cəbrail mənim yanıma gəldi və dedi: Allah, Baqiyə getməyi və onun əhli üçün bağışlanmaq diləməyi sənə əmr edir.[9]

Qəbirləri ziyarətin faydaları

Qəbirləri ziyarət etməyin çoxlu və mühüm tərbiyəti, əxlaqi təsirləri vardır. Peyğəmbər (s) bunlardan bəzilərinə işarə edibdir. Peyğəmbər Əkrəm (s) buyurub: Qəbirlərin ziyarətinə gedin, çünki axirəti sizə xatırladır.[10]

Bütün təbəqələrdən olan, bir müddət bu yer kürəsində yaşamış və sonradan başqa diyara tələsmiş insanlardan təşkil olunan bir məcmuənin qəbirlərini müşahidə etmək, insanın dünyaya olan tamah və hərislik ruhunu azaldır. Çoxları dünya yaşayışının həqiqətinə yeni bir baxış vasitəsi ilə rəftarını dəyişdirir, onu, münkirləri tərk və əxlaqi dəyərlərə diqqət etməyə sövq edir. Çünki, Peyğəmbər (s) qəbirləri ziyarətin tərbiyəti təsirindən olan hissəsinə belə işarə edir: "Qəbirlərin ziyarətinə gedin, çünki bu ziyarətdə ibrətlər gizlənibdir".[11]

Həzrət İmam Rza (ə) buyurub: "Hər kim öz mömin qardaşının qəbrini ziyarət edə, əlini qəbrin üstünə qoya və (inna ənzəlnahunu" yeddi dəfə oxuya, qiyamət gününün əzabından amanda olacaq. Yenə buyurub: Hər hansı bəndə öz mömin qardaşının qəbrini ziyarət edə və yeddi dəfə "inna ənzəlnahu" oxuya, Allah- Taala onun və qəbr sahibinin günahını bağışlayar.[12]

Amma Peyğəmbərin (s), İmamların (ə) ziyarəti və bu ziyarətin təsirləri və faydaları barədə çoxlu rəvayətlər vardır. O cümlədən İmam Hüseynin (ə) Peyğəmbərdən (s) Həzrəti ziyarət etməyin savabı barədə soruşduğu sualdır. Həzrət Peyğəmbər (s) buyurub: "Hər kim məni, atanı, qardaşını və ya səni ziyarət edə, mənə vacibdir ki, qiyamət günü onun görüşünə gedəm və ona günahlarından nicat verəm".[13]

Bu, müsəlmanların qəbrini ziyarət etməyin ümumi faydalarından bir hissəsidir, amma dini- məzhəbi şəxslərin qəbirlərinin ziyarəti barədə ictimai təsirlərin şahidiyik ki, onları xatırlamaq faydalı olar.

Bir az diqqət etməklə görərik ki, dünyada ümumi müsəlmanların və möminlərin ziyarət və ehtiram etdiyi qəbirlər adətən üstün şəxslər və salehlərin qəbirləridir. Bu şəxsiyyətlər üç dəstəyə bölünür.

1. Peyğəmbərlər və dini rəhbərlər. Bunlar asimani xəbərləri daşıyan, bu xəbərləri çatdırmaq yolunda öz canları və mallarından keçib və insanların hidayəti üçün çoxlu çətinlikləri öz canları ilə (özlərini qurban verməklə) aradan qaldırıblar.
2. Alimlər və mütəfəkkirlər. Bunlar başqalarının aydınlığı üçün şam kimi yanıblar. Bu dəstə adətən zahidlik və çətinliklə yaşayıblar. Bu dəstənin çalışmalarının nəticəsi, elmin müxtəlif sahələrində olan mühüm və növbənöv nailiyyətlərdir.
3. Cihad və inqilab edənlər: Bu dəstə zalım hökumətlərin camaata etdiyi zülmdən təngə gəlib, zalımlara qarşı ayağa qalxıb, insan hüquqlarının yerinə yetirilməsi və kəramət hifz olunmasını istəyiblər və öz qanları ilə ədalət ağacını suvarıblar.

Peyğəmbər Əkrəm (s) və Məsum İmamlar (ə) başda olmaqla belə şəxsiyyətlərin qəbrini ziyarət etmək, onların çalışmalarına və cihadlarını nisbət bir növ qədirdanlıqdır. Həmçinin, bu şəxslərin qədirdanlığının və əziz tutulımasının gələcək nəsillərə çatdırılmasıdır. Bilələr ki, bu, haqq, hidayət, əqidə, dəyərlər və əsillərdən müdafiə yolunda qədəm götürənlərin dünyəvi savabıdır.[14]

Çünki, salehlər və böyük şəxsiyyətlərin ziyarətində olan çoxlu ictimai təsirlərə əsasən, müsəlman olmayan başqa millətlərdə tarixdə təsir qoyan öz böyük şəxsiyyətlərinin qəbirlərinin ziyarəti və onlara ehtiram etməkdə həmişə bir- birindən üstün olublar. Buna görə də dünyanın hər yerində böyük şəxsiyyətlərə aid olan qəbirlərin (onların dini və dünyəvi olmalarından asılı olmayaraq) ehtiram və ziyarət olunduğunu görürük. İnsan, onlara ehtiram etmək və onları ziyarət etməyi özünə vəzifə və onların bəşəriyyətin öhdəsinə qoyduqları hüquqların yerinə yetirdikləri hər bir şey onun fitrətindən ilham alır.

Buna əsasən qəbirlərin ziyarəti, Quran, sünnət və əqlin təsdiq etdiyi və hətta insanın fitri hesab olunan işlərindəndir. Çünki insan, həmişə əlaqəsi və bağlılığıonların ehtiramı və ziyarətinə maraqlıdır. Qəbirlərio ziyarət etmək dünyəvi faydalarından əlavə axirət faydalarından da bəhrələnib. İslam təlimlərinin genişlənməsi, dini və etiqadi təlimlərin daha çox başa düşülməsi, müsəlmanlar üçün hətta axirət faydaları olan bu müstəhəbb əməlin keçirilməsini caiz deyil, bəlkə müstəhəb belə sayıbdır.