“Нәфсә архајынлыг”ла “тәвәккүл”үн арасындакы фәргләрин танынмасы бу ики кәлмәнин зеһнимиздәки мәналарындан асылыдыр.   Она ҝөрә дә әввәлҹә бу ики сөзүн мәнасыны изаһ едәҹәјик:

А) Нәфсә етимадын мәнасы;  

 Јухарыдакы ифадәни ики фәргли мәнада изаһ етмәк олар:

 1. Гүдрәт вә истедадларын танынмасы, һәгигәт вә арзулара чатмаг үчүн инсанын өзүндә олан истедадлара да архајын олмасы нәфсә архајынлыгдыр. Бу нөв јанашма тәрзи, дини мәналарла фәргли олмамасындан әлавә, дәгигликлә Аллаһ-тааланын вә мөминләрин истәјидир. Белә ки, бизим бу хүсусијјәтләрә чатмагда мәсулијјәтимиз вар вә онларын олмамасы чох шејләрин әлдән чыхмасы демәкдир. Һансы ки, онларын ән аз зәрәри һәјатда вә чәтин вәзијјәтләрдә илаһи разылығын әлдә олунмасында мүвәффәгијјәтсизлијә сәбәб олмасыдыр.   Буна ҝөрә дә белә бир јүксәк дүшүнҹәни бәјәнилмиш “нәфсә арханјынлыг” адландырырыг. Бир чох амилләр “нәфсә архајынлығ”ын биринҹи мәнасында бәјәнилмиш олмасына дәлаләт едир.

  А) Мән ким олдуғуму билмәлијәм? Һансы ҝүҹә маликәм? Зәиф вә гүдрәтли ҹәһәтләрим һансылардыр? “Мән” - дә һансы мүсбәт хүсусијјәтләр вар?  “Мән”им мәсулијјәтләрим нәдир?  Мәнәви вә мадди сәрмајәләрим нәдир? Һәјат варлығымын сәрвәтләриндән неҹә вә һансы јахшы јоллларла бәһрәләнә биләрәм? Бүтүн бунларын һамысы ики мәнада ҹәмләшир: “нәфси танымаг” вә “немәтләри танымаг вә онлардан истифадә” . Инсанын бу ҹүр өзүнә архајын олмасы өзүндән даһа јүксәк аләмә диггәт етмәси вә бу јолда “немәти танымаг” васитәсиндән истифадә етмәкдән башга бир шеј дејилдир. Аллаһ-тааланын бүтүн варлыглара немәт вермәси вә онлары бу немәтләр мүгабилиндә мәсулијјәтли гәрар етмәси шүбәһсиздир. О, бу немәтләр һаггында биздән суал едәҹәк? Демәли, немәтләрин мәсулијјәтини өһдәјә ҝөтүрмәк јалныз өзүнә, ја әлдә етдикләринә архаланмаг вә немәтләрдән бәһрәләнмәк өзүнү мүсбәт һисс етмәклә нәтиҹәләнә биләр.  

    Бу ҹәһәтдән “нәфсә етмиад етмәк” бундан ибарәтдир ки, мән дә Аллаһ-тааланын бәндәләриндән биријәм, бүтүн бу немәтләр мәнә верилмиш, онлардан истифадә етмәклә ирәли ҝедә биләрәм вә белә олмаса, немәтин шүкрүн етмәмиш оларам.

  Б) “Нәфсә етимадын” биринҹи мәнасыны о ҹәһәтдән гәбул едирик ки, инсан өзүнә инамы, мүстәгиллијини горумагла јанашы башгасына бағлылығыны  вә өзүнүн зәиф олдуғуну фикирләшмир. Башга сөзлә десәк, инсанын өзүнә етимады бир нөв дүшүнәрәк дәјәрләри, немәт вә сәрмајәләрини гәбул етмәсидир. Белә ки, бәзән дејирләр ки, сиз һечнәсиниз, сизин фикриниз көһнәдир вә мүасирликдән дала галмысыныз вә саир ... Һәлә мүстәгил фикирләшмәк сизин үчүн тездир. Бунунла да инсан өзүнә етимаддан өзүнү итирмәјә гәдәр сүгут едир вә өзүнү сыфырдан ашағы сәвијјәдә билир. Бу да сәбәб олур ки, инсан “өзүнүн олмасындан” “башгасындан” тәфәккүрүнә мүбтәла олур. (елинасијон) Бу да инсанын диләнчилик вә фәгрлијинин тәсдиги бу исә ҹәмијјәтин, мәдәнијјәтин вә динин арадан ҝетмәсинин башланғыҹыдыр.  

  Башгасынын ҹамалында ҝүзҝү кими мәһв олма!

    Башгасынын хәјалындан әглини вә ҝөзүнү чәк!

    Писхоложи чатышмамазлыглара вә пис јоллара дүшәнләрин чоху өзләрини зәлил вә хар һисс едәнләрдир. Писхолоҝија тәһгигатларындан бири бу барәдә јазыр: “Нәфсин иззәти инсанларын мәнтиги вә сағлам рәфтарларында һәмчинин, ҹинајәткарларын мәнтигсиз әмәлләриндә чох мүһүм рол ојнајыр. Апарылмыш тәһгигатлар ҝөстәрир ки, нәфсин иззәти инсанларын рәфтарларынын нормаллашмасы вә психоложи чатышмамазлыгларын гаршысыны алыр.”[1]   Имам Һади (әлејһиссалам) бујурур: “Һәр кәс өзүнү хар вә һеч һесаб едәрсә, дахилән өзүнү тәһгир олунмуш вә алчаг сајар, белә инсанын шәрриндән өзүнү узаглашдыр!” [2]

   Беләликлә, инсанын бәјәнилмиш шәкилдә өзүнә етимад етмәси өзүнә инанмасы демәкдир. Нәтиҹәси баҹарыг вә әзмкарлыгдыр. Ислам Пејғәмбәри (сәллаллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бујурур: “Гәһрәман кишиләрин јүксәк ирадәси (һәдәфи) дағлары јериндән ојнадар!”[3]  Ғәззали јазыр: “ ”Һиммәтин” мәнасы өзүнүгорумаг, гәлби долу олмагдыр. Лакин даһиләрин һикмәти исә өзүнү танымаг вә әзиз билмәкдир.”[4]

Әҝәр ҹаһанда үстүнлүк истәсән,

Нәбада өзүнү дилә бағла сән.

Өзүнү ҝәр хар вә зәлил ҝөрсән,

Даһа һеч кәсдән иззәт ҝөзләмә сән.

Уҹалыг ҝөрмәди, өзүн пәст санан,

О вахт ки јохлуг варлыг олду.

 В) Белә өзүнә архајынлығын мүсбәт нәтиҹәләриндән бири дә тәвәккүл мәдәнијјәти илә ујғун олмасыдыр.

   2. Нәфсә етимадын диҝәр мәналарындан бири дә инсанын тәкҹә өзүнә архајын олмасыдыр. Јәни, инсан өз билдикләринә вә истедадларына елә етимад етмәлидир ки, бүтүн истәк, арзуларынын мәншәјини өзү һесаб едиб өзүнү бүтүн јахшылыг вә мүвәффәгијјәтләрин мәншәји билсин. Бу дүшүнҹә дин маарифи вә гајдалары илә ујғун олмајыб, хам хәјал вә илғымдан башга бир шеј дејил. Нәфсә бу шәкилдә етимад етмәк “бәјәнилмәз”, “нәфси бәјәнмәк” вә “тәкҹә өзүнә архајынлыг”дан башга бир шеј дејил. Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) бу ҹүр нәфсә етимад һаггында бујурур: “Һәр кәс нәфсинә (бу ҹүр) етимад етсә, өз нәфсинә хәјанәт етмишдир.” [5]

   Нә үчүн бу ҹүр өзүнә етимад писләнир? Ашағадакы амилләр белә етимадын бәјәнилмәмәсинин сәбәбләрини ачыглајыр:

   1. Белә тәфәккүр инсанын јалан шәхсијјәтинин әмәлә ҝәлмәсинә вә сүкутун позулмасына сәбәб олур. Инсан елә тәсәввүр едир ки, “мәним истәјим мәнә кифајәтдир.” Бу о дәмәкдир ки, “мән нә билирәмәсә елә о дүздүр” –демәли, мәним нәзәрим тәтбиг олунмалыдыр - мәнасыны верир. “Мәним јолумда һеч бир мане јохдур вә саир..” Бу нөв тәфәккүрләр вә нәзәријјәләр сәбәб олур ки, ҹәмијјәтдә “хәјал арадынҹа ҝедән шәхијјәтләр” мејдана ҝәлир вә нәтиҹәдә “өзүнә инамда ифратчылыг” јараныр. Бунунла да, худбинлијин көк салмасы үчүн јол ачылыр. Ајдындыр ки, бүтүн бу далғалар вә бурулғанлар инсанын зеһниндә тәсир едир “таразалыг позулур”, вә “инсанын шәхсијјәтинин һәгиги гурлушунун позулмасы” илә нәтиҹәләнир.

    Һәр һалда һүдүдлары танымалы, диҝәр амил вә һәгигәтләрин дә сәрһәдләрини горумалыјыг. Белә бир әҹиб-гәриб етимадла инсан өзүндәки һәгиги истедадлары вә һәгигәтләри танымыр. Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) бу һагда бујурур: “Әҝәр Аллаһ-тааланын рәһмәтини истәјирсинизсә, өз истедадларынызы вә аҹизликләрининзин һүдудларыны таныјын. Әкс тәгдирдә һәддинизи ашаҹаг, бунунла да инкишаф вә рәһмәт јолуна чатмаг үмүдүнүзү пуч едәҹәксиниз.”[6]  Бу сәбәбдән Исламда инсан белә јерсиз тәфәккүрдән чәкиндирилир вә инсана хәбәрдарлыг олунур ки, әҝәр бу ики хүсусијјәти (истедад вә аҹизлик) унутсаныз ики мүһүм нәфси хәстәлијә -  гүрур вә нәфсә пәрәстишә мүбтәла оларсыз.

   “Гејд олунмуш гүрур фәсадындан (јәни, инсан өзүнү там тәгсирсиз билиб ишләри илә ифтихар етмәк) әлавә, елә бир силсилә јарадыр ки, бөјүк ҝүнаһлары да өзү илә бирләшдирир. .... Гүрур вә худбинлијин галын пәрдәси инсана өзүнүн ејбләрини ҝөрмәсинә имкан вермир. Бу елә бир мүсибәтдир ки, инсаны бүтүн камали сифәтләрдән узаглашдырыр.....Гүрур вә худпәсәндлијин диҝәр нәтиҹәләриндән бири дә будур ки, ҹаһил инсан өз әмәлләринә архаланмагла өзүнү Һагг-тааладан еһтијаҹсыз саныр вә Аллаһ-тааланын фәзиләт вә немәтләринә нәзәр салмыр...”[7]

 2. Инсанын өзүнә бу шәкилдә инамы бир нөв Аллаһ-тааланын (бүтүн ишләрдә)јеҝанә сәбәб олмасы (әмәли төвһиди) илә зиддир;

  Теолоҝија елминдә өјрәнмишик ки, варлыг аләминдә баш верән һәр бир һәрәкәтин әсл көкү Аллаһ-тааланын пак затына гајыдыр. Бүтүн ишләрин әсл сәбәбкары мәһз Одур. Һәтта, бизим бүтүн әмәлләримиз јекдилликлә Она гајыдыр. Бизә ирадә, ихтијар вә гүдрәти О вермишдир. Амма Аллаһ-тааланын бу идарәчилији инсанын һәјат мүбаризәсиндән узаглашмасы демәк дејил. Чүнки, Онун бизә гүдрәт, ирадә вә ихтијар вермәсинә бахмајараг, биз ејни һалда өз әмәлләримизин иҹрачысыјыг. Белә ки, әмәлләримизин мүгабилиндә мәсулијјәтимиз вар. Амма јенә дә бу Аллаһ-тааланын бизим ишләримизә дәхаләт етмәмәси дејил. Чүнки нәјимиз варса, Ондандыр вә Она тәрәф гајыдаҹаг. (Варлыг Аллаһ-тааланын гүдрәти олмадан тәсир гојмаз)[8] Һалбуки, өзүнү һәр шејин мәрәкәзи билмәк ҹаһил вә бичарә инсанын мүтләг гүдрәт гаршысында өзүнү һәр шејә гадир билмәк демәкдир. Бу исә өз нөвбәсиндә Аллаһын идарәчилијинә дәхаләт етмәкдир.  

Б) Тәвәккүлүн мәнасы;  “Тәвәккүл” сөзү әслиндә “вәкаләт” көкүндән олуб  “вәкил сечмәк” мәнасын верир.  Гејд етмәлијик ки, әввәла, инсан шәхсән бир иши јеринә јетирә билмәдији һалда вәкил вә ја мүдафијәчијә еһтијаҹ дујур. Бунунла о, кәнар гүввәдән истифадә едәрәк өз проблемләрини һәлл етмиш олур. Икинҹи,  јахшы вәкил ән азындан әманәтдар, гүдрәтли, үрәјијанан вә лазымы гәдәр информасијалы бириси олмалыдыр.[9]

   Нәфсә етимадын биринҹи мәнасынын (инсанын бүтүн истедад, гүдәрти илә өзүнү вә немәтләри танымасы) тәвәккүллә һеч бир зидијјәти јохдур. Чүнки (бу мәрифәтдә нәфси танымаг, немәтләри таныјыб онлардан истифадә кими дини ишләрдән әлавә) тәвәккүлүн көкү әслиндә инсанын өзүнә олан етимадындан асылыдыр. Чүнки, тәвәккүл дедикдә, инсанын бүтүн чәтинликләрин әзәмәти гаршысында өзүнү тәһгир олунмуш вә зәиф баша дүшүнүлмәмәлидир. Әксинә, Аллаһ-тааланын сонсуз гүдрәтинә архајын олмагла өзүнү галиб һесаб етсин. Беләликлә, тәвәккүл үмидвериҹи, гүввә верән вә инсанда мүгавимәти ҝүҹләндирән бир амилдир. Буна ҝөрә дә бүтүн чәтинликләрдә вә ағыр вәзијјәтләрдә мәсәләнин ҹавабыны ачмаға чалышсын, лакин гүдрәти чатмајан һалда Аллаһа тәвәккүл етсин. Јәни, чалышмасына давам етмәклә Аллаһын она көмәк етдијинә архајын олсун һәтта, чәтинликләрин һәллини тапдыгда да Аллаһ-тааланы әсл сәбәбкар билсин. Чүнки һәр бир мөминин ҝөзүндә бүтүн гүдрәт вә немәтләр Аллаһ-тааладандыр.

Әҝәр кимләрсә фикирләшир ки, сәбәбләр вә тәбии аләмләрә диггәт етмәк тәвәккүл руһијјәси илә ујғун дејил, чох бөјүк сәһвә јол верирләр. Чүнки, тәбии амилләри вә нәтиҹәләрини Аллаһ-тааланын ирадәсиндән ајырмаг бир нөв ширк сајылыр. Она ҝөрә ки, тәбии амилләр вә һәр бир варлыг Аллаһ-таланын ирадәси Онун фәрманындан асылыдыр. Әлбәттә, әҝәр амилләри вә гүдрәтләримизи Аллаһ-тааланын ирадәси мүгабилиндә мүстәгил һесаб етсәк, онда бу ирадә тәвәккүл руһијјәси илә ујғун олмаз.[10]

  Гыса олараг дејә биләрәк ки, “өзүнә инанмаг” немәтләрә архајын олуб инсанын ихтијарында олан гүдрәтләрдән бәһрәләнмәси вә үмидсизликдән узаг олмасыдыр. Бу да тәвәкүллә ујуғундур. Ахы неҹә ола биләр ки, Ислам Пејғәмбәри (сәллаллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) тәвәккүл едәнләрин башчысы олдуғу һалда, гаршыја чыхан бүтүн фүрсәтләрдән, тәбии амилләрдән вә заһири вәсиләләрдән һеч вахт гафил олмазды. Мөминләрә дә һәмин иши төвсијә едәр вә белә дејәрди: “ Сиз баҹарарсыныз вә сиз үстүнсүнүз!”[11]

 Амма нәфсә архајынлығын икинҹи мәнасынын тәвәккүл илә ујғун олмамасы һаггында ону гејд етмәлијик ки, Аллаһа тәвәккүлүн әкси башгасына архајын олмагдыр. Бу о демәкдир ки, инсан өзүнә архаланыр, башгаларындан асылы вәзијјәтдә јашајыр вә һеч бир азадлыға малик дејил. Чүнки, Аллаһ-таалја тавәккүл етмәк инсаны зилләт вә харлығын мәншәји олан бағлылыгдан азад едир вә Она тәвәккүл етмәклә инсан бир нөв өзүнә етимады газаныр.

    Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бујурур: “Ҹәбраилдән сорушдум ки, тәвәккүл нәдир? Ҹаваб верди: Инсан јаранмышларын хејир вә зәрәр вермәкдә һеч бир ролу олмадыгларыны билмәлидир. Һәмчинин, халгын вар дөвләтиндә ҝөзү олмамалыдыр. Бәндә белә олдугда Аллаһдан гејрисинә хатир иш ҝөрмәз вә Ондан башгасына архајын олмаз. Бунлар һамысы тәвәккүлүн һүдудларыдыр.”[12]

Истифадә олунмуш әдәбијјат:

1.     Имам Хомејни (руһ), Чеһел һәдис, (40 һәдис) 3-ҹү (үҹб-(худпәсәндлик)), 4-ҹү (кибр –тәкәббүр), 10-ҹу (һаваји нәфс), 13-ҹү (тәвәккүл), 20-ҹи (ихлас) һәдисләринин шәрһи.

2.     Ниҹати, Мәһәммәд, Гуран вә рәваншинасы (Гуран вә психолоҝија) тәрҹүмә Әббас Әрәб, нәшријјат (нашир) Астанеји Гудс Рәзәви (ә), 9-ҹу фәсл, (шәхсијјәт дәр Гуран (Гуранда шәхсијјәт), сәһ-287.

3.     Шәргаваи, Һәсән, Исламда фөвгәладә психолоҝија аддымы, тәрҹүмә сејјид Мәһәммәд Багир Һөҹҹәти, нәшр фәрһәнҝи Ислами, үчүнҹү фәсл, (нәфсин сафлашмасына вә руһу сағламлыға тәрәф), 1-4-13-ҹү фәсл (4-ҹү фәсл), Психолоҝијадан мүхтәлиф мөвзуларда истифадә етмәк) сәһ.397. 528.