Müqəddimə

Bu sual ideal cəmiyyət və ya bəşəriyyətin nicat və xilaskarlığı məsələsi ilə əlaqədar digər bir bəyandır. İdeal (utopik) cəmiyyət qədim dövrlərdən indiyə qədər fəlsəfədə irəli çəkilən ən mühüm məsələlərdən biri olmuşdur. Əflatunun ideal cəmiyyət və insanın mənəvi yüksəliş modeli barəsindəki nəzərləri “Respublika” kitabında təsvir edilən ən məşhur və ən qədimi nəzəriyyədir. Əflatunun təqdim etdiyi ideal cəmiyyət kənd həyatı tipli quldarlıq quruluşudur. Bu ideal cəmiyyətin əsası quldarlarla feodal əyan-əşrafların əlaqəsinin möhkəmlənməsidir ki, rəiyyətlə mehriban davranmalıdırlar. Əlbəttə, bu hökumətin başında da gərək filosoflar qərar tutsunlar. Hazırkı dünyada bu respublika quruluşunu heç kəs qəbul etmir və ümumiyyətlə, onun şərtləri də mövcud deyildir. Yunan fəlsəfəsinin intibah dövründən sonra utopik cəmiyyət məsələsi yaddan çıxarıldı və orta əsrlər dövründə bir daha diqqət mərkəzində oldu. Aqost Kent “Allahın şəhəri” adlı kitabında Allahın seçilmiş şəhəri barəsində mənəvi bir quruluş irəli sürür. Bu məsələ ilə eyni zamanda islam aləmində Farabi kimi bir filosof “İdeal cəmiyyətin əhalisinin rəyləri” adlı kitabında ideal islam cəmiyyəti və onun rəisi barəsində bəhs aparmışdır. Farabi islam aləmində ən böyük filosoflardan biri kimi (filosoflar ona İkinci Müəllim ləqəbi vermişlər; Birinci Müəllim isə Ərəstudur) Əflatunun ideal cəmiyyətini islami bir şəkildə təqdim etmişdir. Buna görə də onun təqdim etdiyi ideal cəmiyyət daha ədalətli, gerçəkliyə daha yaxın idi. Həm Farabinin, həm də Əflatunun təqdim etdiyi ideal şəhərdə hikmətli (filosof) rəhbər cəmiyyətin kamal nümunəsi kimi qələmə verilir, o, cəmiyyəti tərbiyə edərək özü kimi insanlar qurmalıdır. Buna görə də rəhbər gərək insaniyyətin kamil örnəyi olsun. Farabi bir bəyanda istiarə ilə ideal cəmiyyəti bir insan orqanizminə təşbeh edərək yazır: “Bu bədənin bir qəlbi (ürəyi) vardır ki, bədənin sağlam üzvlərindən hər biri ona tabe olmalıdır. Şəhərin rəisi cəmiyyətin qəlbi kimidir.”[1] Farabi ideal cəmiyyətin müqabilində olan digər cəmiyyətləri də şərh etmiş, onları müxtəlif adlarla təqdim etmişdir, o cümlədən: cahillər şəhəri, günahkarlar şəhəri, azğınlar şəhəri, məsx olunmuş şəhər və sair.

Hazırkı dünyada cəmiyyətlərdə iki növ ideal ideologiya fəaliyyət göstərir və hər ikisi də bəşəriyyətə nicat verəcəyini iddia edir: liberal-demokratik (kapitalizm və imperializm) və sosializm (demokratik və kommunizmdən ibarət olan iki nəzərlə). İranda islami inqilab nəticəsində irəli sürülən üçüncü ideologiya da islam ideologiyasıdır. Hazırda bu nəzəriyyənin mümkün qədər təkmilləşdirilməsi üçün işlər davam edir. Bu məqalədə Farabinin ideal islam cəmiyyəti ilə əlaqədar məsələdə qabağa düşdüyünə diqqət yetirməklə, cavabı onun fəlsəfəni görüşlərini əsas tutmaqla iki hissədə verəcəyik: ideal cəmiyyət və insanşünaslıq.

a) İdeal cəmiyyət

İnsanın yüksəliş modeli və ya utopik cəmiyyət barəsində təfəkkür irəli sürən ən mühüm müsəlman alimi Əbu Nəsir Farabi, İbni Sina, İbni Rüşd və İbni Xəlqundur. Bunların arasında bir təsisçi məqamına malik olan Farabi ilk dəfə olaraq siyasi fəlsəfəni islam mədəniyyətinə tənzimatlı şəkildə gətirmişdir. İbni Sina, İbni Bacə, İbni Tüfeyl, İbni Rüşd kimi alimlər də ondan təsirlənmişlər. İslami mədəniyyətin intibahının zirvə həddində İran ölkəsinin görkəmli hikmət və mütəfəkkiri Əbu Nəsir Farabi ideal cəmiyyət quruluşunu özünün “İdeal cəmiyyət əhalisinin rəyləri” adlı kitabında irəli çəkmiş və ideal cəmiyyəti fəlsəfi təfəkkür əsasında və islam şəriəti məfhumları qalibində irəli sürmüşdür. Farabinin siyasi-fəlsəfi terminləri əsas etibarı ilə Qurandan götürülmüşdür. “İdeal” sifəti cəmiyyət üçün yüksək kamal axtarışında olan filosofun məramını bəyan edir. Belə bir görüş “ideal islam ölkəsinin” islam məfhumlarından qaynaqlanmaqdan əlavə müxtəlif xalqların coğrafi sərhədlərinin fövqündə irəli çəkilir. Farabinin kamil və ideal cəmiyyət barəsindəki nəzəri çoxlu xalqlardan təşkil olunmuş böyük bir cəmiyyətdir. İdeal cəmiyyətin rəhbəri ölkəyə hakimiyyət edən zaman ideal cəmiyyət onun rəhbərlik dairələrində həyata keçəcəkdir. Farabinin təqdim etdiyi bu həyat tamamilə ruhani və mənəvi bir cəmiyyətdir, onun incəliklərini təsvir etmək olduqca çətindir. Onun apardığı bəhslər geniş səviyyəli və müfəssəl olsa da, hər yerdə külli nəzəriyyə ilə kifayətlənir və hiss olunacaq siyasi və ictimai əlaqələrə toxunmur. İdeal cəmiyyətdə cəmiyyətin siniflərini dərk etmək üçün Farabinin fəlsəfi nəzərlərindən qısa şəkildə agah olmaq zəruridir. Çünki onun təqdim etdiyi ideal cəmiyyətin quruluşu əql əsasındadır və kainatın quruluşundan biridir. Farabinin fəlsəfə görüşlərində bütün kainat ilkin vücudun feyzlərindən – Pərvərdigarın zatından mənşə tapır, aləm varlıqları dəyişkən və sabit olmayan bir sistemdə qərarlaşmışdır. Yəni aləmin müxtəlif mərhələlərində olan varlıqlar hər şeyin ilki və əvvəli olan birinci varlıqdan, həm də nöqsan tərtiblərinə uyğun olaraq kamaldan nöqsana doğru seyr edərək elə bir mərhələyə çatır ki, ondan aşağıdakı mərhələ sırf yoxluqdan ibarətdir. Buna görə də Farabinin ideal cəmiyyətində ən fəzilətli xeyir – insan səadəti və ən üstün yaxşılıq yalnız ideal cəmiyyətdə əldə olunur, nəinki o cəmiyyətdə ondan aşağıda da və ya naqis olsun, insanlar alın yazısının hökmünə əsasən, kamala çatmaq üçün cəmiyyət təşkil etməyə və həmkarlığa ehtiyaclı olsunlar. İnsanın ehtiyacları o qədər çox və müxtəlifdir ki, heç kəs təklikdə onların hamısını təmin edə bilməz.[2] İşlərin bölgüsü əsasında olan bu cəmiyyət özünün bütün üzvlərinin öz istəklərinə çatmasını öhdəsinə alır. Buna əsasən, ideal cəmiyyət ictimai bölgünün məhsuludur və yalnız belə bir cəmiyyətdə insan özünə layiq olan kamal və səadətə nail olur.

İbni Sina və Xacə Nəsrəddin Tusi ilə eyni zamanda Farabi insanın cəmiyyətdəki məqamına onun təbiəti və istedadı əsasında nəzər salır və inanır ki, əgər insan cəmiyyətdə öz təbiətinin tələbi olan işləri görsə, ictimai və siyasi dərəcələr silsiləsi insanların ləyaqəti əsasında təşkil olunsa, yer üzündə ideal cəmiyyət həyata keçəcəkdir. Onun nəzərinə əsasən siyasətin özü hədəf deyil; əksinə hədəf səadətdir ki, o da cəmiyyət olmadan əldə olunmur.[3]

Farabi yekun hədəflərinə əsasən siyasi quruluşları iki qismə bölür:

1. İdeal siyasi quruluş;

2. Qeyri-ideal siyasi quruluş.

İdeal siyasi quruluşda əsas və yekun hədəf həqiqi və gerçək səadətdir, qeyri-ideal siyasi quruluşda isə xəyali bir səadətdir.[4] Farabinin nəzərinə görə ideal dövlətin hökuməti  daim fəaliyyətdədir, iradə və ixtiyar üzündən olan səciyyə və sünnətləri ölkədə, xalqda, hətta dövlətin özündə belə, dəqiq şəkildə icra edə bilər, insan və cəmiyyət onların sayəsində həm dünya və bunun ardınca da axirətdə həqiqi səadətə nail ola bilər. Buna görə də belə böyük bir işi görə bilən siyasi quruluşa, dövlətə və hökumətə “ideal siyasi quruluş” deyilir. Bu, təkamülə çatmış, mötədil bir quruluşdur, belə hökumətə tabe olan ölkə və xalqlara ideal ölkə və xalq deyilir.[5]

İdeal cəmiyyətin sakinlərinin taleyi bir-biri ilə qırılmaz əlaqədədir. Farabinin irəli sürdüyü ideal cəmiyyətdə bir nəfərin xoşbəxt, digərinin isə bədbəxt olması mümkün deyildir: bu cəmiyyətin əhalisi ya hamılıqla xoşbəxtdir, ya da hamılıqla bədbəxtçilikdə və nikbətdə olan əsirlərdir. Bu bəyanla aydın olur ki, son dərəcə ideal və yüksək mədəni bir cəmiyyətdə bir dəstənin rifah və firavanlığın son həddində yaşaması, əksəriyyət təşkil edən xalq kütlələrinin isə ac-yalavac, səfil və qara günlü olması mümkün deyildir. Buna görə də Farabi belə bir mədəniyyəti rədd edərək inanır ki: Səadət bir külldən (məcmuədən) ibarətdir və ideal cəmiyyətin üzvlərinin hər biri onda bərabər paya malikdir.[6] Buna əsasən, belə bir cəmiyyətin fəziləti kütləvi şəkildə aparılan səylərin nəticəsidir.

Farabi ideal cəmiyyətdə rəhbərlik və siyasət barəsində yazır: “Bu cəmiyyətdə insanların ən fəzilətlisi olan bir şəxs hökumət edir, onun siyasəti də ideal siyasətdir ki, yalnız belə bir cəmiyyətdə həyata keçməsi mümkündür.”[7]

Bu cəmiyyətdə xarici islahatlar əvəzinə daxili və batini dəyişikliklər qərarlaşır. Buna görə də insanın əqli həqiqətləri qəbul etmək üçün dəlil-sübuta ehtiyaclıdır, onun qəlbi də qane olmağı istəyir. Farabi qələbəni, hər bir vasitə ilə olursa olsun – istər güc işlətməklə, istərsə də riyakarlıq üzündən –  insani kəramətin və şərafətin düşməni hesab edir və bu işin mədəni olmaq üçün yetərsiz bir çarə yolu olduğunu deyir. Bu ideal şəhərin əhalisini başqa cəmiyyətlərdən fərqləndirən  şey asimani prinsiplər barədə nəzəri mərifətə malik olmaq, əməldə əxlaqi fəzilətlərə iltizamlı olmaqdır. Farabi, cəmiyyət üzvlərini iş-peşələrinin növlərinə və cəmiyyətə etdikləri xidmətin dəyərinə görə müxtəlif siniflərə bölür.[8]

İdeal cəmiyyətin vücudi fəlsəfəsi insanları səadətə çatdırmaqdır. Bu cəmiyyətdə rəyasətin yekun hədəfi əhalinin səadətini əldə etmək yollarını asanlaşdırmaqdır. Buna görə də Farabinin mədəni fəlsəfəsini hərtərəfli başa düşmək onun ideoloji sistemində səadətin tərifinə bağlıdır. Onun səadət barəsində verdiyi tərif (fərd deyil) növ olmaq, maddəyə ehtiyaclılıq mərtəbəsindən yüksəkliyə doğru hərəkət edərək maddədən ayrılmaq, onu tərk etmək, insanın vücudi kamalına çatmaq və həmin halda qalmaqdan ibarətdir. Səadət bir insanın nail ola bildiyi xeyrin eyni, əşyaların ən böyüyü və yekunudur. Səadətin əldə olunması yolu da iradə və ixtiyar üzündən yaxşı işlər görmək, fəzilətləri işlərə iltizamlı olmaq, şərdən, rəzalət və bədbəxtlik gətirən işlərdən uzaq olmaqdır. Həqiqətdə səadət yaxşı işləri görməyin və nəfsin istəklərindən uzaq olmağın nəticəsidir.[9]

Farabinin təqdim etdiyi hər iki növ ideal cəmiyyətdə əsas prinsip səadətdir. Amma onun nəzərindən xalqların və ölkələrin inkişafına, siyasi irəliləyişinə, ideal adət-ənənələr, sünnətlər, mədəniyyətlər və təşkilatların genişlənməsinə səbəb olan həqiqi səadət yalnız ideal siyasi hökumətdə əldə oluna bilər. Buna görə də Farabi özünün siyasi fəlsəfə əsaslarının ilk prinsipini – səadət, onun tanınması, tanıtdırılması, habelə xəyali və həqiqi səadətləri bir-birindən seçmək qərar vermişdir. O, ideal siyasi quruluşların xüsusiyyətlərini sadaladıqdan sonra bunun müqabilində fasid (eybəcər) cəmiyyətin xüsusiyyətlərini bəyan etməyə çalışır, özünün siyasi fəlsəfəsində dörd fasid cəmiyyətin olduğunu qeyd edir:

1. Cahil cəmiyyət; bu cəmiyyətin əhalisi nə səadəti tanımışlar, nə də səadət onların fikrinə gəlmişdir. Bütün xeyirlər arasında maddi ləzzətlərdən başqa heç bir şeyi tanımırlar.

2. Fasiq (günahkar) cəmiyyət; bunlar ideal cəmiyyətin əhalisinin Allah və fəal əql[10] ilə əlaqədar tanıdıqları şeyləri bilirlər, lakin əməlləri cahil cəmiyyətin əməlləri kimidir; onlar deyirlər, lakin əməl etmirlər.

3. Məsx olunmuş cəmiyyət; onların rəyləri və əməlləri ideal cəmiyyətin əhalisinin əməlləri kimidir, lakin onda dəyişiklik edərək əməllərini fəsadla qarışdırmışlar.

4. Zəlalətdə olan cəmiyyət. Bu cəmiyyətin əhalisi Allah və əql barəsində fasid (yanlış) əqidələrə malikdirlər və onun rəisi də yalandan vəhy və nübüvvət iddiası edir.[11]

b) İnsanşünaslıq

Farabinin insan barəsindəki nəzəri Ərəstunun nəzəri kimidir. Çünki o, insanın zatını təbii olaraq mədəni hesab edir və inanır ki, insan öz həyatını qoruyub saxlamaq və özünün insani kamallarını əldə etmək üçün bir çox şeyə ehtiyaclıdır ki, onları təklikdə əldə edə bilməz. Həqiqətdə insanın ehtiyaclarının təmin olunması bir cəmiyyətin təşkil olunmasına bağlıdır ki, onun üzvlərinin hər biri bu ehtiyacların bir qismini təmin etməyi öhdəsinə alsın. Buna görə də insan öz fitrətinin tələbinə uyğun olaraq cəmiyyətə meyl edir və insan növləri ilə qonşuluqda yaşamaq istəyir. Həqiqətdə insanların bir-birinə olan qarşılıqlı ehtiyacları cəmiyyətin təşkil olunmasının amilidir ki, insanlar bir-birinin yanına yığışaraq qarşılıqlı kömək və həmkarlıq sayəsində kamala və səadətə yaxınlaşsınlar.[12]

Farabi vəhy, siyasət və şəriət məfhumları arasında heç bir fərq olmadığına inanır, üstəlik ən çox səylərini onların arasında uyğunluq yaratmağa çalışır. Ümumiyyətlə, Farabinin əsl fərziyyəsi siyasət və hikmət arasında bağlılıq yaratmaq olmuşdur, çünki o, insanın yekun hədəfini səadət, səadətin həyata keçməsini də hikmətli siyasət sayəsində mümkün bilir. Belə olan halda siyasətin hikmətlə münasibəti zəruri olur. Onun nəzərinə görə insanın həqiqi səadətə çatmasının yolu ədalətdir və ədalət insanın kamal yolunda hərəkəti və səadətə nail olması üçün əsas mehvərdir.[13]

Farabi inanır ki, ölkə əhalisinin ümumi rəyi və hamılıqla nəzərdə tutduqları məqsədlər, yəni islahatçı bir şəxsin siyasətləri və xeyirxah insanların bir qrupunun onunla həmkarlıq etməsi səadətin hasil olma şərtidir. İdeal rəis olan bu islahatçı kamil insandır ki, həm əql, həm də mə’quldan ibarətdir. Bu şəxsin ruhu fəal əqlə qovuşmuşdur və mərifəti vəhy yolu ilə fəal əqldən alır. Cəmiyyətin rəisi ya Peyğəmbərdir, ya da imam.[14]