Allahın həmişəlik sünnəti (qanunu) bu əsasdadır ki, hər bir şey özünün kamal və təkamülünə doğru hərəkət etsin. Allah-taala bu dünyada insanı yaratmış, ona əql qüvvəsi (batini höccət) vermiş və vəhylə (xarici höccət) təchiz etmişdir ki, kamala doğru hərəkət etsin. Buna əsasən, əgər insanın ölümündən sonra öz istək və meyli əsasında yenidən dünyaya qayıtması qərara alınsaydı, bu, yaradılış sisteminin və ilahi peyğəmbərlərin besətlərinin əbəs və faydasız olmasına səbəb olardı. Bu da dəyişilməz ilahi sünnətlə müxalifdir.

Qeyri-mümkün fərzə əsasən, bu insanlar dünyaya qayıtsaydı da, onların yenidən yaxşı əməllər görəcəyi məlum deyildir. Çünki dünya həmin dünya, insanlar da ixtiyar sahibi olan həmin insanlardır, onlarda şeytani həvayi-nəfslər, inadkar qərizələr (instinkt), təkəbbür, tüğyançılıq hissləri vardır. Hazırkı dünyada onları Allah-taalanın əmr və fərmanları ilə müxalifətə və Onun ayələrini təkzib etməyə vadar edən həmin amillər yenidən dünyaya qayıtdıqları təqdirdə öz qüvvəsində qalacaqdır.[1]

Buna görə də Quran belə bəyan edir: “Eləcə öz yanlış yollarını davam etdirərlər, nəhayət onlardan birinin ölümü gəlib çatan zaman deyər: “Pərvərdigara! Məni (dünyaya) qaytar, bəlkə tərk (və səhlənkarlıq) etdiyim hallarda saleh əməl yerə yetirim!” (Lakin ona deyilər:) “Belə deyildir! Bu, onun ağzında dediyi sözdən başqa bir şey deyildir (əgər yenidən qayıtsa, əməlləri elə əvvəldəki kimi olacaqdır)! Onların arxasınca dirildilib qəbirdən duracaqları günə – qiyamət gününə qədər bərzəx həyatı vardır.”[2]

Allah-taala onların istəklərinin müqabilində “kəlla” (yox, belə deyildir) kəlməsi gətirmişdir. Bu kəlmə ərəb dilində həm qadağan etmək mənasına, həm də qarşı tərəfin söz və iddiasının batil, əsassız və puç olduğunu isbat etmək üçün gətirilir. Yəni ayə ehtimal üzrə iki mətləbə işarə etmiş olur. Biri budur ki, bu söz puç bəhanədən başqa bir şey deyildir və insanın bu dünyaya qayıtmasına səbəb olmaz. İkincisi, onların iddiası inkar olunur. Onlar deyirlər ki, əgər dünyaya qayıtsaq, keçmiş (yaramaz) əməllərimizi bərpa edərək saleh əməllər görəcəyik. Allah-taala buyurur ki, bu, əsasız və boş iddiadan başqa bir şey deyildir. Əgər dünyaya qaytarılsalar, əvvəldəki həmin proqramlarını davam etdirəcəklər.[3]

Bu kəlmədən əlavə, “bəlkə” mənasını ifadə edən “ləəllə” kəlməsindən də başa düşülür ki, bu kimi şəxslər (dünyaya qayıdacaqları təqdirdə) öz vəziyyətlərindən tam əmin deyildirlər və yenə də ehtimal verirlər ki, onların bu peşmançılıqları ölüm ərəfəsində yaranmış olan xüsusi şəraitlərdən irəli gəlmiş olsun. Çox hallarda əgər dünyaya qaytarılsalar, yenə də əvvəlki vəziyyətlərini davam etdirəcəklər.[4]

Mühüm məsələ budur ki, onların bu dünyaya qayıtmasının heç bir faydası yoxdur. Belə ki, Allah-taala başqa bir yerdə buyurur: “Əgər dünyaya qaytarılsalar, onlara qadağan olunan həmin əməlləri yenidən görəcəklər.”[5] Deməli, onların qəflət yuxusundan oyanmaları müvəqqətidir və daimi deyildir.[6]

Bu kimi insanlar kafir və günahkar insanlar kimidir: dəryada təlatümə, tufana düşdükləri, özlərini məhv olma və ölüm ərəfəsində gördükləri zaman tam xalis niyyətlə və ixlas üzündən Allahdan kömək istəyirlər, lakin nicat tapdıqdan sonra yenə də əvvəlki əməllərinə qayıdırlar. Başqa sözlə desək, həmin şəxslər çox hallarda dünyanın əsasız olduğunu görmüşlər, çox hadisələrdə ölümləri gözləri önündə təcəssüm etmişdir, lakin yenidən dünyaya aldanmış və onun müvəqqəti, ötəri ləzzətlərinə çatmaq üçün yaramaz əməllərə qurşanmışlar.