Ətraflı axtarış
Baxanların
12432
İnternetə qoyma tarixi: 2008/09/30
Sualın xülasəsi
Quranın hansı ayəsi tövhidin mərhələlərini bəyan edir? Onun mərhələləri hansılardır?
Sual
Quranın hansı ayəsi tövhidin mərhələlərini bəyan edir? Onun mərhələləri hansılardır?
Qısa cavab

Quran və dini məfhumlarda ən geniş yayılan, dərin və dolğun mənalı məsələlərdən biri olan tövhidin bir çox növləri və mərtəbələri vardır. Quranın bir çox ayələrində tövhid məsələsi çox müfəssəl və dərin şəkildə irəli çəkilmişdir. Bu, Quranın əsaslı məfhumlarda və mühüm məsələlərdə tutduğu yoldan ibarətdir. Hal-hazırda bu üslub Quranın “mövzu əsasında təfsiri” ünvanı ilə tanınır.

Dini təlimlərdə hər yerdə ilahiyyatdan və Allahşünaslıqdan söhbət açılırsa, bütün sifətləri ilə birlikdə Allahın zatından, tövhidin bütün mərtəbələrindən bəhs açılır. Buna əsasən, hər yerdə ləfzi-cəlalə –“Allah” kəlməsi gəlsə, tövhidin mərtəbələrinə dəlalət edir. Bunu bəzi müfəssirlər “Bəqərə” surəsinin 136-cı ayəsinin izahında buyurmuşlar. Əlbəttə, bu mətləb ləfzi və aşkar dəlalətdən əldə edilmir. Əksinə, bu çıxarış  iltizami dəlalətlə və xarici şahidlərə diqqət yetirməklə, ayə və rəvayətlərdən əldə olunan digər ləfzi dəlillərə əsasən əldə edilir.

Quranda bəzi surələr kiçik və müxtəsər olmaqla eyni zamanda dinin əsasını və tövhidin əsas mərhələlərini əhatə edir. Buna misal olaraq “Həmd” surəsini göstərmək olar.

 Müsəlman ilahiyyat alimləri tövhidin mərtəbə və növlərini belə təsnif etmişlər: 1. Zatda tövhid; 2. Sifətlərdə tövhid, 3. Fellərdə tövhid. Belə ki, sonuncu qismə tövhidin digər qisimləri də daxildir. O cümlədən, xaliqiyyətdə tövhid, rübubiyyətdə tövhid, hakimiyyətdə tövhid, itaət və bəndəlikdə tövhid, şəriət qanunçuluğunda tövhid, ibadətdə tövhid və s.

Ətreaflı cavab

Qurani-kərim məfhumlardakı məqsədini və vəzifəsini bəyan etmək üçün aşkar üslublara malikdir. O da bundan ibarətdir ki, onun ayələrindən bəzisi digərlərini təfsir edir. Belə ki, bir yerdə müəyyən bir ayə xüsusi düzüm şəkilində bəyan olunur, ondan sonra başqa yerdə başqa bir ayə gəlir və əvvəldəki ayənin məqsədini və nəzərdə tutduğu şeyləri bəyan edir.

Buna görə də alimlər və müfəssirlər tövhid barəsində tam aydın məfhum əldə etmək üçün[1] məfhumların tanınması, qisimləri və mərtəbələri ilə əlaqədar çoxlu səylər göstərmiş, bu barədə olan bütün ayələri çıxarmış və bu üslubun adını “Quranın mövzu əsasında təfsiri” qoymuşlar. Məsələn, tövhidlə əlaqədar olan ayələri təsnif edərək tənzim olunmuş bir şəklə salmış, onları araşdıraraq ondan tovhidlə əlaqədar bəhsləri tam kamil surətdə çıxarmışlar.[2]

Buna görə də deyirik: Tövhidin qisimləri və onun mərtəbələri çox olduğuna görə onun bir ayədən kamil şəkildə əldə edilməsi çox çətin işdir. Amma mümkündür ki, Allah kəlməsi – ləfzi-cəlalə gələn və imanla əlaqədar olan ayələrin özündə “Allah” kəlməsi tövhidin bütün mərtəbələrini əhatə etsin. Misal üçün, aşağıdakı ayəni qeyd etmək olar: “Deyin: Biz Allaha, bizə nazil olanlara iman gətirmişik, habelə İbrahimə, İsmailə, İshaqa, Yəquba və onun övladlarından olan peyğəmbərlərə nazil olanlara (iman gətirmişik).  Habelə Pərvərdigarın tərəfindən Musaya, İsaya və digər peyğəmbərlərə  nazil olanlara (da iman gətirmişik). Onların arasında heç bir fərq qoymuruq, Allahın fərmanları qarşısında təslimik (irqçilik, tayfa-qəbilə təəssübləri və şəxsi qərəzlər onların bəzilərini qəbul, bəzilərini isə inkar etməyə səbəb olmaz.)”[3]

Burada buyurulan “Biz Allaha... iman gətirmişik” sözündən məqsəd budur ki, vücudi zəruri (vacibul-vücud), bütün kamal sifətlərinə malik, hər növ eyib və nöqsandan pak-pakizə olan yeganə Allah ibadət və bəndəliyə layiqdir, biz də Ona iman gətirmişik. “Bizə nazil olanlar” ifadəsindəki bu cümlə kitab və sünnətdə olan hər bir şeyi əhatə edir. Çünki: “Allah sənə kitab və hikməti nazil etmişdir”, deməli, tövhidə imanda onun ehtiva etdiyi şeylərə: kitab, Peyğəmbər sünnəti, Allahın sifətləri, peyğəmbərlərin xüsusiyyətləri, axirətə iman, keçmişdə olan və gələcəkdə baş verəcək qeybi şeylərə iman, Allahın şəri hökmlərinə, cəza qanunlarına iman və s. də daxildir.

Amma ayənin “İbrahimə... və sair peyğəmbərlərə nazil olanlara” hissəsində isə Allah tərəfindən ümumi şəkildə əvvəlki peyğəmbərlərə, xüsusi şəkildə isə bu ayədə işarə edilən peyğəmbərlərə – onların ümumi risaləti, üstünlüyü və fəziləti səbəbi ilə –  nazil edilən bütün asimani kitablara iman nəzərdə tutulur.

Deməli, bu ayə qısa və müxtəsər olmaqla eyni zamanda bütün tövhid növlərini əhatə edir: rübubi tövhid, üluhiyyətdəki tövhid, isim və sifətlərdəki tövhid, eləcə də bütün ilahi peyğəmbərlərə və asimani kitablara imanı bəyan edən məsələləri əhatə edir.[4]

Bu ayə o zaman qeyd olunan mətləblərə və bəhslərə  dəlalət edir ki, əvvəlcə əql yolu ilə digər ayələrin içindən və hədislərdən tövhidin mərtəbələrini və mütəal Allahın sifətlərini tanımış olaq. Məhz bu agahlıqdan sonra məlum olur ki, bu sifətlərə malik olan belə bir mütləq zatın xüsusiyyətləri ləfzi-cəlalədə (Allah kəlməsində) bir yerə cəm olmuşdur. Yəni bütün zat bütün sifətlərlə birlikdə ləfzi-cəlalədə bir yerdə yığışmışdır. Əlbəttə, o cür də deyildir ki, ləfzi-cəlalə aşkar şəkildə ləfzi dəlalətlə tövhidin və Allahın sifətlərinin bütün  növlərinə dəlalət etmiş olsun; əksinə bu dəlalət xarici nümunələri və şahidləri əlavə etməklə hasil olur.

Bu üslub əsasında Quranda tövhidə dəlalət edən ayələri çox görmək olar. O cümlədən aşağıdakı ayə: “O (Allah) asimani hifz olunmuş bir tavan qərar verdi.”[5] Yer kürəsinin heç bir söykənəcəyi olmadığı halda eyni zamanda zahirdə sabit olması Allahın tövhid və qüdrətinə dəlalət edən ən böyük nümunədir və Onun hər bir işə qadir olduğunu bəyan edir.[6]

Bəzi Quran ayələri tövhidin müəyyən növlərinə dəlalət edir. Misal üçün, aşağıdakı ayə: “Agah olun ki, (dünyanın) xilqəti və tədbiri Ona məxsusdur (Onun fərmanı ilədir). Bərəkətli (və) zavala uğramayandır. O Allah ki, bütün aləmlərin Pərvərdigarıdır.”[7]

Bu ayədə “ləhul-xəlq – məxluqlar və xəlq etmək yalnız Ona məxsusdur” ifadəsi xaliqiyyətdəki tövhidə dəlalət edir. “Əmr” kəlməsi isə tədbirdə və idarəçilikdə tövhidi bəyan edir ki, bu da Allahın bütün kainata hakimiyyətinin göstəricisidir.[8]

Əlbəttə, Quranın bəzi qısa və kiçik surələri tövhidin əsas mərtəbələrindən bəzilərinə  dəlalət edir. Məsələn, “Həmd” surəsi kiçik surələrdən və müxtəsər olmaqla eyni zamanda digər surələrdə gəlməyən bir çox mətləblər onda qeyd olunmuşdur.

Bu surədə tövhidin üç mərtəbəsi bəyan olunmuşdur: “Rəbbul-aləmin – rübubiyyət məqamındakı tövhiddir. Üluhiyyətdə (ilah və məbud olmaqda), bəndəlikdə tövhid, eləcə də ibadətin yalnız Allaha məxsus olması “Allah” kəlməsindən və “iyyakə nə’budu və iyyakə nəstəin” cümləsindən əldə olunur.[9]

 

Tövhidin mərtəbələri

İlahiyyat alimləri arasında tövhidin mərtəbələri ilə əlaqədar çoxlu bəhslər vardır. Bu da  məşhur üç kəlam firqəsi arasında müxtəlif çəkişmələrə və münaqişələrə səbəb olmuşdur.[10]

Burada əvvəlcə onun ünvanlarını bəyan edir, sonra məqamın tələbinə uyğun olaraq çox xülasə və yığcam şəkildə onları qeyd edirik:

Müsəlman alimləri və ilahiyyatçılar tövhidi belə təsnif etmişlər:

1. Zatda olan tövhid, 2. Sifətlərdə olan tövhid, 3. Xaliqiyyətdə olan tövhid, 4. Rübubiyyət (rəbb olmaq) məqamında tövhid, 5. Hakimiyyətdə tövhid, 6. İtaətdə tövhid 7. Şəriət və qanunçuluqda tövhid, 8. İbadətdə tövhid.

 

1. Zatdakı tövhid

Zatda tövhid dedikdə məqsəd budur ki, mütəal Allah yeganədir, Onun heç bir oxşarı, misli və bərabəri yoxdur. Allah-taalanın ən bariz sifətlərindən biri Onun yeganə olmasıdır.  Onun üçün heç vaxt “ikinci” fərz oluna bilməz. Buna da ilahiyyatçıların (mütəkəllimlərin) terminində “zati tövhid” deyilir. Zati tövhidlə yanaşı Allah üçün heç bir oxşara, mislə və tay-bərabərə yer qalmır və bunların hamısı inkar edilir.

Bəzən də zatda tövhid dedikdə mütəal Allahın müqəddəs zatının bəsit (bölünməz) olması nəzərdə tutulur, yəni Onun zatı üçün heç bir hissə təsəvvür oluna bilməz. Bu iki növ zati tövhid arasında fərq qoymaq üçün birinci tövhidə “vahidi” təbiri, ikinci növ tövhidə isə “əhədi” təbiri gətirilir. Birinci mənaya əsasən Allah üçün ikinci bir varlığın təsəvvür olunması qeyri-mümkündür. İkinci mənaya olan tövhid isə bu mənayadır ki, Allah-taalanın zatının heç bir hissəsi yoxdur və O, bəsit varlıqdır.

Mütəal Allah “İxlas” surəsində bu iki növ tövhidə işarə etmişdir. Surənin əvvəlində “De: Allah birdir, yeganədir” deyilir. Bu, zatdakı tövhiddir və onun mənası budur ki, Allah-taalanın zatı hissələrə bölinməz, bəsitdir. Surənin axırında isə “və ləm yəkun ləhu kufuvən əhəd” – heç bir şey Onun üçün tay-bərabər deyildir.” Bu da Allah üçün ikinci bir varlığın olmasını inkar edir.

Bu iki ayə (əvvəldəki əhəd kəlməsi ilə axırdakı əhəd kəlməsi) qeyd etdiyimiz mənalara əsasən təfsir olunmuşdur ki, ayədə təkrarın qarşısı alınsın.[11]

 

2. Sifətlərdə tövhid

İslam alimləri bu məsələ barəsində yekdil fikirdədirlər ki, Allah-taala bütün kamal və camal sifətlərinə malikdir: elm, qüdrət, həyat və s. bunların hamısı zati sifətlərdir. Amma Allah-taalanın bu sifətlərə necə vəsf edilməsi ilə əlaqədar ixtilaf vardır. İmamiyyə alimləri inanırlar ki, Allahın sifətləri zatı ilə eyniyyət təşkil edir (birdir). Mötəzilə firqəsi inanır ki, zat sifətlərin tərəfindən naibdir, amma Allahda heç bir sifət yoxdur.[12] Əşairələr də deyirlər ki, Allahın kamal sifətləri həm cəhət, həm də nümunə baxımından Onun zatına artırılmışdır.[13]

Bu bəhs ən böyük miqyaslı və dərin bəhslərdəndir və biz burada qeyd olunan miqdarla kifayətlənirik.

 

3. Xaliqiyyətdə tövhid

Xəlq etmək və xaliq olmaq Allahın sifətlərindəndir. Xaliqiyyətdə tövhid – yəni Allah-taalanın yaradıcılıq və xəlq etmək sifətində heç bir şəriki yoxdur, dünyanın xaliqi Allahdan başqa heç kəs deyildir. Bu tövhid feli tövhidin mərtəbə və şaxələrindən biridir.[14]

Əqli dəlillər isbat edir ki, varlıq aləminin mütəal Allahdan başqa heç bir xaliqi yoxdur. Varlıq aləminin imkani varlıqları, onların əsər və felləri, hətta insan və onun bütün ixtiraları və kəşfləri həqiqətdə və heç bir məcazi məna olmadan Allah-taalanın məxluqudur. Varlıq aləmində olanların hamısı Onun məxluqudur: bəziləri birbaşa, bəziləri ilə vasitə ilə.  Bu da əqli dəlillər vasitəsi ilə sübuta yetmişdir. Ayələrdən də aşağıdakıları qeyd edirik:

“De: Allah hər bir şeyin xaliqidir, O, yeganə və qalibdir.”[15]

“Allah hər bir şeyin xaliqidir, hər bir şeyin hafizi və nəzarət edənidir.”[16]

“Bəli, budur sizin Pərvərdigarınız! Ondan başqa heç bir məbud yoxdur, yalnız Ona pərəstiş edin!”[17]

Məsum imamlar (əleyhimus-salam) da xaliqiyyətdə tövhidə aşkar təkid etmişlər. Misal üçün, imam Əli (əleyhis-salam) buyurur: “Qarışqanın (və bu kimi varlıqların) yaradlışında heç kəs Allahın şəriki olmamış və Ona kömək etməmişdir.”[18]

“Allahın heç bir şəriki yoxdur ki, dünyanın əsrarəngiz varlıqlarının yaranışında Ona kömək etmiş olsun.”[19]

Bu barədə digər rəvayətlər də mövcuddur.

Xaliqiyyətdəki tövhid məsələsində də üçlük təşkil edən kəlam qrupları (imamiyyə, əşairə, mötəzilə) ixtilafa malikdir. Burada əşairə firqəsi imamiyyə və mötəzilədən tamamilə zidd mövqeyə malikdir.

Əşairənin xaliqiyyətdəki tövhid barəsindəki nəzəri:

Bu firqə ardıcılları deyirlər ki, xaliqiyyətdə tövhid yalnız Allaha məxsusdur. Yəni bir şeyin varlığının vücuda gəlməsində Allahdan başqa heç bir şey rol oynamır və təsir göstərmir. Allahdan başqa varlıqların nə xilqətdə bir təsir vardır, nə də onlar xaliqdir,  nə müstəqil şəkildə, nə də vasitə yönlü təsirə malik deyillər. Buna əsasən əşairə firqəsi varlıqlar arasındakı səbəb-nəticə qanununu, təsir qoyma və təsirlənməni inkar edirlər. Onlar güman edirlər ki, təbii təsirlər və təzahürlər tamamilə və birbaşa Allah tərəfindən ifazə olunur, maddi varlıq təzahürləri və onların əsərləri ilə Allah arasında heç bir digər vasitə yoxdur. Əşairənin nəzərinə əsasən od ona görə yandırır ki, Allahın sünnəti bu əsasda olmuşdur ki, hərarət odun varlığı ilə icad olunsun, amma od ilə hərarətin arasında heç bir əlaqə yoxdur. Günəşlə onun şüası arasındakı rabitə də belədir. Onlar inanırlar ki, Allahın sünnəti bu əsasda qərar tutmuşdur. Günəşin və Ayın vücudunun ardınca işıqlıq və nur icad olunur, amma burda səbəb-nəticə adlı heç bir qanun və sistem hakim deyildir.[20]

Əşarənin bu nəzəriyyəsinin müqabilində imamiyyə və mötəziləçilər xaliqiyyətdə tövhidi digər şəkildə bəyan etmişlər. Onlar inanırlar ki, xaliqiyyətin Allah-taalaya məxsus olmasının başqa bir mənası vardır. O, bu sifəti Allahdan başqasından inkar etməkdir, amma Allahın şən və məqamı ilə mütənasib, əql tərəfindən dəstəklənən, Quranla müvafiq olan, insanlar arasında mövcud olan elmi bəhslərə uyğun olan mənası. O da aşağıdakı kimidir:

Allahın müqəddəs zatından qaynaqlanan və heç bir şeyə arxalanmayan müstəqil xaliqiyyət Allahın zatına məxsusdur. Bu mərhələdə heç bir şey Onunla şərik deyildir. Amma Allah-taaladan başqa bəzi varlıqlar da Onun izni və əmri ilə, eləcə də “Allahın qoşunları” ünvanı ilə əməl edir, Allahın əmrini qüvvəyə mindirib icraya qoyurlar. Bunların əməlləri səbəblə nəticənin (illətlə məlulun) arasındakı əlaqə yönündəndir, odla hərarət kimi.[21]

 

4. Rübubiyyətdə (rəbb olmaqda) tövhid

Rübubiyyətdə tövhid bu mənayadır ki, aləm işlərinin tədbir olunması yalnız Allaha məxsusdur. Allahın rübubiyyəti Onun xaliqiyyət mənasına deyil, aləmlə əlaqədar işlərinin tədbir olunması mənasınadır. Rübubiyyətdə tövhid buna etiqaddır ki, xeyir, şər və həyatın tədbiri ümumiyyətlə, Allaha məxsusdur, hətta varlıq aləmində səbəblər və müdəbbirlər olsa da. Amma bunların hamısı ilahi qoşunlardan və amillərdən (işləyənlərdən) ibarətdir ki, Onun istək və iradəsi ilə işləyirlər. Rübubiyyətdəki tövhidin müqabilində rübubiyyətdəki şirk dayanır. O da bu puç təsəvvürdən ibarətdir: “varlıq aləmində elə məxluqlar vardır ki, Allahın məxluqu olsalar da, amma Allah-taala insanın təkvini və təşrii həyatında ilk işlərinin idarə olunmasını, yolunun təyin edilməsini  onlara həvalə etmiş və xilqətdən sonra Özü kənara çəkilərək aləmin işlərini onlara həvalə etmişdir.”[22]

 

5. Hakimiyyətdə tövhid

Bu, hakimiyyətin yalnız Allaha məxsus olması mənasınadır. Hakimiyyətdə tövhid rübubi tövhidin qisimlərindəndir. Yəni Allah Öz mülkiyyət və səltənəti altında olan hər bir şeyin sahibi və Pərvərdigarıdır (Rəbbidir). Başqa sözlə desək, bütün varlıqların xaliqi, icad edəni və yoxdan yaradanıdır. Allahın onların canlarında, mal-dövlətlərində təsərrüf etmək, onlara hakim olmaq, onların təsərrüflərində məhdudiyyət icad etmək haqqına malikdir. Öz yerində sübut olunmuşdur ki, canlarda və mallarda təsərrüf etmək – hakim olduğu şeylərlə əlaqədar – vilayətə ehtiyaclıdır. Əgər bu vilayət olmazsa bu halda təsərrüf etmək qanunsuz iş sayılır.

Bütün varlıqlar Allah dərgahında eyni səviyyədə olduğundan, habelə bütün şeylər Onun məxluqu və Ona ehtiyaclı olduğundan, heç bir şey, hətta özünün varlığının, fellərinin və fikirlərinin belə, maliki olmadığından, deməli bir şəxsin başqa şəxs üzərində zatən və ilk növbədə vilayəti yoxdur. Əksinə, vilayət yalnız insanın və aləmin həqiqi maliki olan Allaha məxsusdur ki, onlara vücud və həyatı əta etmişdir.

Allahın Özü buyurur: “Orada sübut olundu ki, vilayət (və qüdrət) yalnız haqq olan Allaha məxsusdur. O ən yaxşı savabları və ən yaxşı axır-aqibəti (itaətkarlara) verəcəkdir.”[23]

Deməli, hakimiyyət yalnız mütəal Allaha məxsusdur və Ona həsr edilir. Bu da tövhidin mərtəbələrindən biri sayılır. Bu növ tövhidə (hakimiyyətdəki tövhidə) bir çox ayələrin zahiri mənası dəlalət edir. O cümlədən:

“Hökm və fərman yalnız Allaha məxsusdur, Allah haqqı və batili bir-birindən ayırır və O (haqqı batildən) ən yaxşı ayırandır.”[24]

“Bil ki, hökm və mühakimə yalnız Allaha məxsusdur, O, hesablara ən tez yetişəndir.”[25]

 

6. Qanunçuluqda tövhid

Qanunçuluqda (təşri) tövhidin mənası budur ki, qanun qoymaq haqqı yalnız Allaha məxsusdur və heç kəs Qurana və Allahın haqq sünnətinə müraciət etmədən qanun qoya bilməz.

 

7. İtaətdə tövhid

İtaətdə tövhid – itaət və bəndəliyin yalnız Allah qarşısında caiz olması mənasınadır, Ondan qeyrisi üçün yox. İtaət haqqının Allaha məxsus olması rübubiyyətə aid olan işlərdəndir. Pərvərdigar insanın sahibi, həyatının tədbirçisi, yolunu aydınlaşdıran və həyatını rəsm edən olduğuna görə yalnız Onun haqqı vardır ki, insan Ona bəndəlik və itaət etsin. Necə ki, Onun üçün hakimiyyət haqqı vardır.

Deməli, varlıq aləmində zatən itaət olunan şəxs Allahdan qeyrisi ola bilməz. İtaət olunmaq yalnız Allaha və Onun izni ilə itaəti vacib olunan şəxslərə məxsusdur.

Başqa sözlə, insanın vücudunun maliki və onun Pərvərdigarı yalnız Allah olduğuna görə, itaət və bəndəlik də Ona məxsusdur. İtaət dedikdə məqsəd budur ki, insan öz vücudunu və Allahın ona verdiyi nemətləri Allahın razılığı olan yolda işlətsin. Bu itaətdən boyun qaçılmaq Pərvərdigara qarşı zülm və düşmənçilikdir ki, əql onun qəbahətini hökm edir.[26]

 

8. İbadətdə tövhid

İbadətdə tövhid bu mənayadır ki, Allahdan başqa heç bir məbud – ibadətə layıq deyildir. Bu da bütün müsəlmanların yekdil fikirdə olduqları məsələdir. Allah-taala bu barədə buyurur: “Biz hər bir ümmətdə yalnız buna görə peyğəmbər göndərdik ki, yeganə Allaha pərəstiş edərək tağutdan çəkilsinlər.”[27]

 


[1] Bundan başqa ədalət, hökumət, məad, haqq və s. məfhumlar

[2] “Mənşuri cavidi Quran”, Sübhani, Cəfər, 1-ci cild

[3] “Bəqərə ” surəsi”, ayə: 136

[4] “Təysirul-Kərimir-Rəhman fi təfsiri kəlamil-Mənnan”, Ədür-Rəhman ibni Nasir Sədi, səh. 70-71

[5] “Ənbiya” surəsi, ayə: 32

[6] “Əhkamul-Quran, Cəssas”, 1-ci cild, səh. 33

[7] “Əraf” surəsi, ayə: 54

[8] Sübhani, Cəfər, “İlahiyyat”, 1-ci cild, səh. 409

[9] “Təysirul-Kərimir-Rəhman fi təfsiri kəlamil-Mənnan”,  səh. 37

[10] İmamiyyə, mötəzilə və əşairə

[11] “İlahiyyat”, 1-ci cild, səh. 355

[12] “Məqalatul-islamiyyin”,  1-ci cild, səh. 225; Sübhani Cəfər, “Mühaziratun fil-miləli vən-nihəl”,  2-ci cild, fəsil 6

[13] Əşəri, “Əl-lümə”, səh. 30

[14] Sübhani, Cəfər, “İslami əqidələr”, səh. 49-51, “İmam Sadiq (əleyhis-salam)” müəssisəsi, Qum, üçüncü çap, 1386-cı il; Şəhid Mütəhhəri, Mürtəza, əsərlərin külliyyatı, 2-ci cild, səh. 103, “Sədra” nəşriyyatı, Tehran, bi. ta

[15] “Rəd” surəsi, ayə: 16

[16] “Zümər” surəsi, ayə: 62

[17] “Ənam” surəsi, ayə: 102

[18] Məclisi, Məhəmməd Baqir,  "Biharul-ənvar",  3-cü cild, səh. 26, “Daru ehyait-turasil-ərəbi”, Beyrut, 2-ci çap, 1403-cü qəməri il

[19] Yenə orada, 4-cü cild, səh. 277

[20] Bu, şairənin nəzəriyyəsinin xülasəsi idi. Əlavə məlumat üçün “Miləl və nihəl” kitabının 2-ci cildinə baxa bilərsiniz.

[21] Bu nəzəriyyənin müfəssəl izaha ehtiyacı vardır ki, bu barədəki əlaqədar kitablara müraciət edə bilərsiniz.

[22] “İlahiyyat”, 1-ci cild, səh. 403-415

[23] “Kəhf” surəsi, ayə: 44

[24] “Ənam” surəsi, ayə: 57

[25] “Ənam” surəsi, ayə: 62; “İlahiyyat”, 1-ci cild, səh. 417-421

[26] Yenə orada, səh. 425-428

[27] “Nəhl” surəsi, ayə: 36

 

Başqa dillərdə Q tərcümələr
Baxışlarınız
şərh sayı 0
Dəyəri daxil edin
misal : Yourname@YourDomane.ext
Dəyəri daxil edin
Dəyəri daxil edin

Mövzui təbəqələşdirmə

Təsadüfi suallar

  • İnsanın öz həyat yoldaşı, övladları və sair insanlarla yaxşı rəftarda olması onların tərəfindən sui-istifadəyə səbəb olmur?
    5904 Əməli əxlaq 2012/06/23
    Əvvəla, müqəddəs islam dini bütün insanlarla, o cümlədən həyat yoldaşı, övlad, şagird və s. gözəl əxlaq və rəftarın tərəfdarıdır. Buna görə də Quran ayələrində və məsumların (əleyhimus-salam) rəvayətlərində gözəl əxlaqa və bəyənilən rəftara çoxlu tövsiyələr edilmişdir. İkincisi: Əhli-beyt (əleyhimus-salam)-ın göstərişlərinə diqqət yetirməklə insani rəftarın əsli ...
  • Uşaq saldırmaq haramdırmı?
    30912 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/07/18
    `Uşaq saldırma haram və böyük günahlardandır. Bu işi görən tövbə etməli və kəffarəsi (iki ay bir- birinin ardınca oruc tutmaq) var. onun diyəsi də belədir. Rüşeyim uşaqlıqda qərarlaşandan sonra, 40 gün müddətində spermadır. Onu saldırmağın diyəsi bu müddətdə 20 misqal şərii qızıl sikkədir ki, hər ...
  • Quran ayələrinin kişi cinsində olmasının hikməti nədir?
    9084 Quran elmləri 2011/02/14
    1). Biz o zaman Quranın ayələrini kişi cinsində olmasını iddia edə bilərik ki, ayə bütün məna və məzmun baxımından kişilərə aid edilsin. Amma bu belə deyildir. Yəni hər kişi cinsində olan ayə kişilərə aid deyildir, əksinə Quran ayələrinin yarıdan çox müraciətləri insanlara aiddir. Başqa sözlə desək Quran ayələri xüsusi cinsə ...
  • Təvəllüs bayramı keçirmək haramdırmı?
    6237 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/02/15
    Təvəllüd bayramı İslami sünnətlərdən deyil. Və İslami təlimatlarda sifariş olunmayıb ki, insan öz doğum gününü bayram etsin. Biz bu təzə sünnnəti məhkum etmək istəmirik, baxmayaraq ki, əcnəbilərin kor- koranə daxil olan (adət) sünnətlərini bəyənmirik; çünki etqadımız var ki, sünnətlərin gərək xalqın zehnində dərin kökləri olsun. Amma belədir (adət) ...
  • Qurani-kərimin qissələri və əhvalatları tarixi gerçəklik əsasında bəyan olunmuşdur, yoxsa gerçəkliyi olmayan təmsillər və simvolik məqsədlər daşıyır?
    11299 Quran elmləri 2012/03/14
    Qurandakı əhvalatlar və qissələr haqq əsasındadır, sadiq və doğru hadisələrdir, onda gerçəkliyin əksinə olan heç bir şey yoxdur. Buna görə də Quran qissələrinin (mətləbi başa düşmək üçün) “xəyali və simvolik əfsanəyə və s.” bölgüsünün heç bir düzgün izahı yoxdur. Çünki Quranda bəyan olunan tarixi hadisələrin hamısı tamamilə ...
  • İdman hərəkətləri əgər misiqi ilə birgə olarsa, işkalı varmı? Ümumiyyətlə bu hərəkətlər rəqs hökmündədir?
    7457 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/11/19
    Oynamaq və musiqi, bir- birindən ayrı iki mövzudur ki, hər birinin özünə məxsus hökmü vardır. Yəni haram oynamaq ilə haram musiqinin bir yerdə olması halında bunları yerinə yetirən şəxs ayrı- ayrılıqda iki haram işə mürtəkib olur. Fəqihlərin əksəriyyəti mütrüb və eyş- nuş məclislərinə münasib musiqini haram bilirlər, amma bəziləri ...
  • Səhih hədisləri saxta hədislərdən ayırıb seçmək üçün hansı yollar vardır?
    12766 Hədis elmləri 2012/06/23
    Hədis saxtalaşdırması və ya hədislərdə “dəss” (hədisin mətnini dəyişdirmək, artırıb azaltmaq) işi təəssüflər olsun ki, islamın əvvəllərində münafiqlərin və inadkarların əli ilə baş vermişdir. Belə adamlar həmişə çalışırdılar ki, bu təhlükəli yollarla islamın köksünə ən ağır və ölümcül zərbələr endirsinlər. Bunun müqabilində Peyğəmbəri-Əkrəm (səlləllahu əleyhi və alih), ...
  • Tarixi- Təbəri etibarlıdırmı?
    10601 تاريخ بزرگان 2011/12/25
    1.             Tarixi ya rəvayi (hədisi) bir mənbənin mötəbər olması, onda olan hər şeyin yüz faiz doğru və düz olması mənasında deyil. Tarixi- Təbəri də bu qaydadan istisna olunmayıb. Bundan əlavə, yuxarıda qeyd olunan xəbər şiə mənbələrində yoxdur. 2.             Ravilərin bəzisi, bu xəbəri rəvayət edəni yəni ...
  • Xahiş edirik imaməti ağıl baxımından isbat edən dəlillər və imamın olmasının nə qədər zəruri olmasını açıqlayın.
    8358 Qədim kəlam 2011/05/05
    İslam dinində imamət məsələsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır ki, insanın son kamillik yoludur. Bu məqam bəzi vaxtlar Peyğəmbər və risalət məqamıyla bir araya gəlir; misal üçün: Həzrət İbrahim (ə) və əziz İslam Peyğəmbəri (s)- in İmaməti kimi; bəzi vaxt isə Peyğəmbər məqamından ayrı olmuşdur; məsum İmamların (ə) imaməti kimi.
  • Şiənin sünni ilə ailə qurması caizdir?
    19201 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/05/19
    Bu barədə mərceyi- təqlidlərin fətvalarını nəzərinizə çatdırıram: Sual: Müsəlmanın qeyri- müsəlman, şiənin sünni ilə evlənməsi doğrudurmu? Həzrət ayətullah ul üzma Fazil Lənkərani: Müsəlman qadının qeyri- müsəlmanla ailə qurması caiz deyil, həmçinin şiə qadının sünniyə ərə getməsi məkruhdur. Müsəlman kişinin qeyri- ...

Ən çox baxılanlar

  • Oğlan və qızın arasında dügzün cinsi əlaqə necə olmalıdır?
    163857 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/05/31
    Qısa cavab: İslam dininin nəzərinə əsasən qadın və kişi bir- birlərini təkmilləşdirən varlıqdırlar. Allah- Taala bunları elə yaratmışdır ki, bu iki məxluq bir- birlərinin aramlıqlarını bərpa edirlər. həmçinin bununla yanaşı bir- birlərinin bütün cinsi istəklərini təmin etsinlər. İslam dini bu ehtiyacların halal yolla ödənməsi üçün ailə qurmağı (müvəqqəti ...
  • Hacət və diləklərimizə çatmaq üçün ən tez qəbul olunan dua hansıdır?
    159302 Əməli əxlaq 2011/06/28
    Baxmayaraq ki, bir çox dualar İmamlardan hacətlərin qəbul olması üçün rəvayət olunmuşdur ki, onların mətnini burada gətirmək mümkün deyildir. Bunun üçün də onlardan bir neçəsi ki, daha çox əhəmiyyət daşıyır adlarına işarə edirik. Təvəssül duası. Fərəc duası. ...
  • Şiələrin namazı əliaçıq və əhli- sünnənin əlibağlı qılmasının səbəbi nədir?
    118800 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/01/02
    On iki İmama (ə) inanan insanlar Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) sünnəsinə əməl etsinlər deyə, namazı əliaçıq qılırlar. Onların bu şəkildə namaz qılmasına əsas verən çoxlu sayda rəvayətlər vardır. Həmin rəvayətlərdə Peyğəmbər (s) və İmamların (ə) namaz qılarkən əlləri açıq və yan tərəflərə bitişik şəkildə olduğu göstərilir. ...
  • Aya kişinin ixtiyarı vardır ki, istədiyi halda qadının hər hansı bir yerindən istifadə etsin, əgər güc vasitəsiylə olsa belə?
    111955 Nizamlar hüquq və əhkam 2011/04/14
    Səlamun ələykum. Aşağıdakı cavablar müctəhidlərin dəftərxanalarından verimişdir: Həzrət Ayətullah Xamineinin dəftərxanası: Cavab 1 və 2. Qadının tamam olaraq kişini razı salması, o demək deyildir ki, kişi əxlaqa uyğun olmayan, çox məkruh və yaxud bir iş görə ki, qadının əziyyət olmasına səbəb olsun. Qadının tamam şəkildə ərini razı salması o deməkdir ...
  • Həyat yoldaşının öz razılığı ilə onunla arxadan əlaqədə olmağın hökmü nədir?
    105940 Nizamlar hüquq və əhkam 2015/06/29
    Möhtərəm mərcə təqlid alimləri buyurublar: “həyat yoldaşı ilə arxadan əlaqədə olmağın çox şiddətli kərahəti var”[1] Kərahət də bu mənadədər ki, bu əməl Allah dərgahında bəyənilməz bir əməldir. Amma, bu iş görülməsə daha yaxşıdır. Lakin, bu əməli edənə heç bir günah yazılmır. Diqqət etmək lazımdır ...
  • Qadın kişinin cinsi əlaqə istəyini rədd edə bilmərmi?
    92620 Nizamlar hüquq və əhkam 2012/09/01
    Əziz islam Peyğəmbərinin (s) və Əhli- beytin (ə) hədis və rəvayətlərində qadın və kişinin yaxınlığı barəsində mətləblər budur ki, onlar bir- birlərinin haqqlarına riayət etməlidirlər.[1] Bu hüquqlar yaxınlıq etmənin iki tərəfini göstərir. Bir rəvayətdə kişiyə belə deyilir: “Müstəhəbdir ki, kişi yaxınlığı rahatlıq, fasilə və ...
  • Qızdırma xəstəliynə görə oxunan dua var?
    54165 Hədis elmləri 2014/05/20
    Dua mənbələrində Nur duası adı ilə belə bir dua nəql olunur və bu dua qızdırma xəstəliyinin sağamasında çox təsirlidir. Duanın mətni budur: (tər.) “Nur verən Allahın adı ilə; nur verən Allahın adı ilə ki, nur verir; Nurda olan Nur Allahın adı ilə, hər şeyin təqdir və ölçüsünü ...
  • Salam "Əmmən yucibul- muztər" امّن یجیب المضطرّ duası harada gəlibdir?
    49721 Əməli əxlaq 2012/09/10
    "Əmmən yucibul- muztərrə iza dəahu və yəkşifus- su" « أَمَّنْ يُجيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوء » cümləsi Quranda Nəml surəsinin 62- ci ayəsində gəlibdir. Buyurur: "Əli hər yerdən üzülüb darda qalan birisi ona dua etdiyi zaman onun duasını qəbul buyuran".
  • Müvəqqəti evlənməinin sözləri nədir?
    44987 Nizamlar hüquq və əhkam 2014/05/22
    Müvəqqəti əqdin (mütənin) oxunmasından ötrü bir neçə şərt lazımdır: 1.Müvəqqəti əqdin oxunması; bu mənada ki, müvəqqəti evlənmədə təkcə qadınla kişinin bu əmələ razı olmaları kifayət etməz. Əqdin oxunması xüsusi kəlmələrlə bu əməlin inşa olunmasının niyyəti ilə oxunmalıdır. 2.Ehtiyat vacib budur ki, ərəb dilində düzgün qaydada oxunmalıdır. Əgər ...
  • Hansı yolla göz dəymənin (nəzərin) qarşısı alınır?
    44434 Təfsir 2011/11/03
    Göz dəymə insanın nəfsində olan qəsirdən irəli gəlir və bunun üçün də ağıl dərk edən bir dəlil yoxdur. Bəlkə çox hadisələr vardır ki, göz dəyməylə baş vermişdir. Mərhum Şeyx Abbas Qumi göz dəymənin uzaq olması üçün qələm surəsinin 51- ci ayəsini sifariş etmişdir. Bu ayənin nazil olmasını nəzərə ...