Бу суала ҹаваб вермәкдән өтрү әввәлҹә маариф вә танышлыг васитәләри илә таныш олмаг лазымдыр. О да үчдүр; һисс, әгл вә гәлб.

Заһири һисс үзвләри, әшјанын сырф заһири вә онун тәсирләри илә бағлыдыр вә онун батининә нүфуз едә билмир. Һәмчинин, инсана вердији ҝениш мәлумата бахмајараг заман вә мәкан ҹәһәтдән мәһдуддур.

Әгл, елә бир хүсуси гүввәдир ки, әсас вәзифәси күлли мәфһумларын (дәрк олнумаг габилијјәти олан шејләрин) дәркидир. Бу ҹәһәтдән инсан үчүн чох бөјүк әһәмијјәтә маликдир  вә вәзифәләриндән бири дә һансыса бир мәсәләдә дәлил ҝәтирмәклә ону исбат етмәкдир. (истидлал).

Амма танышлыг васитәләри бу ики јола мүнһәсир дејил вә инсан гәлб јолу илә дә әзәмәтли маариф әлә ҝәтирә биләр. Һәмчинин, гәлб диҝәрләринин дәлил јолу илә әлә ҝәтирмәк истдикләрини батини мүшаһидә јолу илә әлә ҝәтирир вә арифләр Аллаһы бу јолла танымаға даһа чох үстүнлүк верирләр.[1]  Башга сөзлә десәк, үмуми шәкилдә мәрифәт ја һүсули, ја да һүзури вә шүһудидир.

Һүсули мәрифәт, фәлсәфи вә әгли дәлилләри нәзәрә алмагла зеһни мәфһумларын нәтиҹәсиндә әлә ҝәлир. Һүзури мәрифәт исә әввәлҹәдән фәрдин јанында һеч бир мәна, мәфһум вә зеһни сурәтин васитәси олмадан әлә ҝәлир. Һүзури мәрифәтә ирфани вә шүһуди мәрифәтләри мисал ҝөстәрмәк олар ки, бу заман бир шејин әсл һәгигәти батини ҝөзлә мүшаһидә олунур. Әлбәттә, һүсули (әгли) мәрифәтдә һисс вә тәҹрүбә кими мәгәддимәләрдән дә истифадә етмәк олар. Мәсәлән, тәфәккүр јолу илә каинатын нәзминдә Аллаһ-тааланын гүдрәт әламәтләринә диггәт јетириб бунунла да садә дәлил әлә ҝәтирмәк олар. Амма, бир јердә ки, инсан даһа чох мәрифәт әлә ҝәтирмәк истәсә, сырф әгли мүгәддимәләрдән бәһрәләнмәлидир.

Һәр һалда диггәт етмәк лазымдыр ки, биринҹиси, инсанларын әлиндә олан тәҹрүбә лабораторијалары, тәһгигат мүәссисәләри вә сырф тәҹрүби елмләрин сајәсиндә Аллаһ-тааланын исбат вә ја инкарыны әлә ҝәтирмәк олмаз.[2]  Чүнки, тәҹрүбә һиссинин әһатәси о гәдәр аздыр ки, әзәмәтли метафизик аләмә әл тапа билмир вә бу јолда сырф әгли мүгәддимат дәлилләриндән бәһрәләнмәк лазымдыр. Икинҹи; бахмајараг ки, ислами мәтнләрдә һәгигәтә чатмагдан өтрү каинат[3] вә онун мөҹүзәликләри һаггында дүшүнмәк сифариш олунуб, амма бир мәсәләдән гафил олмаг лазым дејил ки, белә арашдырмалар вә варлыгларын гурлушу вә нәзми һаггында дүшүнмәк јалныз, бүтүн бунларын архасында илаһи гүдрәт вә һикмәтин олмасыны анламагдан өтрүдүр. Јохса, сырф белә арашдырмаларла Аллаһ-тааланын Өзүнүн заты вә ја сифәтләринин кејфијјәти вә саир һаггында ачыг вә ајдын маариф әлә ҝәтирмәк олмаз.

Амма, һүзури мәрифәт үч ҹүр тәсәввүр олунур: а) сәбәбин (илләтин) нәтиҹәјә (мәлула) олан һүзури елми; б) мүҹәррәд варлығын өз затына олан һүзури елми; в) нәтиҹәнин (мәлулун) сәбәбә (илләтә) һүзури елми.

Јаранмышларын Аллаһ-таалаја һүзури елмләри (мәрифәтләри) биринҹи вә икинҹи гисмдән јох, мәһз үчүнҹү гисмдәндир. Инсанын гүсур вә мәһдудијјәти Аллаһ-таалаја олан мәрифәтинин азлығына сәбәб олур. Аллаһ-тааланын бүтүн варлыглара (о ҹүмләдән инсана) јахын олмасына бахмајараг, јаранмышларын өзләринин нагислији вә мәһдудијјәти сәбәб олур ки, Ондан мүхтәлиф мәсафәләрдә гәрар тутсунлар.

   Мүһәггиг Туси (рәһ) мәрифәт һаггында јахшы бир мәсәл чәкәрәк јазыр: “Аллаһ-таалаја мәрифәт тапмаг атәши танымаг кимидир. Атәши танымағын ән сон мәртәбәси башгасында атәш һаггында бәзи сифәтләри ешитмәкдир. Икинҹи мәртәбәси, узагдан атәшин олмасына елм әлә ҝәтирмәкдир; үчүнҹү мәртәбәси исә атәши һисс едиб, нуруну ҝөрмәкдир; ән сон мәртәбәси исә о атәшдә јаныб күл олмагдыр.”[4]

 Бу мәгамда бир мәсәләни дә гејд етмәк лазымдыр ки, бу мөвзуда мәрифәт бәһсиндә бәзән Аллаһ-тааланын варлығынын сүбутундан вә бәзән дә Онун хүсусијјәтләри вә сифәтләриндән сөз ҝедир. Һәр ики мөвзуда инсан һәм тәфәккүрүндән вә һәм дә гәлбинин көмәјиндән бәһрәләнә биләр. Башга сөзлә десәк, һәм һүсули елмдән вә һәм дә һүзури елмләрдән истифадә едә биләр. Биринҹи јол “бурһан”, икинҹи јолу исә “ирфан” јолу адланыр. Әлбәттә, бурһан фәлсәфәсиндәки ади мәрифәт јолу ирфан јолу илә әлә ҝәлән мәрифәтә чата билмәз.

  Һәр һалда истәр әгл вә истәрсә дә гәлб васитәси илә үч јолла Аллаһ-таалаја нисбәт мәрифәт әлә ҝәтирмәк олар. Һәр һалда салик вә мүтәфәккир мәгсәдинә чатмаг үчүн һәрәкәт етдији јолда үч һалдан хариҹ дејил. 1) Јол ҝедән; (салик); 2) јол (мәсләк); 3) һәдәф (јолун сону). Бунларын һәр үчү бири диҝәриндән ајрыдыр. Мәсәлән, инсан каинатын јарадылышы вә нәзми һаггында мүталиә вә тәфәккүр едәрәк вә белә нәтиҹәјә ҝәлир ки, варлыг аләминин әввәли вар вә бу аләм еһтијаҹсыз вә мүтләг бир гүдрәт саһибинә мөһтаҹдыр, бунунла да инсан өз мәгсәдинә, јәни, Аллаһ-таала һаггында мәрифәтә чатыр. Ајә вә рәвајәтләрдә  бу јолла мәрифәтә чатмаға чох дәвәт олунур.[5]

   2. Ҝедән үчүн јол ејнидир. Мәсәлән, инсан өз батини аләминдә фикирләшир ки, мән кимәм? Һарадан ҝәлмишәм, нәјә ҝөрә ирадәләр вә истәкләр мәним өз ихтијарымда дејил? Нәјә ҝөрә өз гәлбими рам едә билмирәм ки, мәним иҹазәм олмадан һеч бир фикир гәлбимдән кечмәсин.....? Бәзән инсан, бир нөв Аллаһа чатыр.

  Әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) бу јолу белә тәфсир едир: “Аллаһ-тааланы мөһкәм ирадәләрин зәифләмәси, чәтин дүјүнләрин ачылмасы вә нијјәтләрин пәракәндә олмасындан таныдым.”[6] “Һәр кәс өзүнү таныса Рәббини дә таныјар.”[7]  

Гуранда охујуруг: “Еј имaн ҝəтирəнлəр! Нəфслəринизи гoрумaг сизин бoрҹунуздур. Сиз дoғру јoлдa oлсaныз, (һaгг јoлдaн) aзaнлaр сизə һeч бир зəрəр јeтирə билмəзлəр.”[8] Бу јол, әввәлки јолдан дәрин вә даһа фајдалыдыр.

   3. Јол, һәдәфин өзүдүр. Јәни, јол ҝедән ариф вә алим, өз мәгсәдинә диггәт етмәклә арзусуна чатыр. Бу јол, нә дәрин јолдур. Чүнки, каинатда вә өзүндә олан мөҹүзәликләрин дәрки мәрһәләсиндән кечиб мүтләг шаһидә диггәт етмәклә баша дүшүр ки, мүтләг шаһид Аллаһдыр. Гуран бујурур: “(Ја Пејғәмбәр!) Мәҝәр Рәббинин һәр шејә шаһид олмасы (сәнин дедикләринин доғрулуғуна) кифајәт дејилми?!”[9] Әввәл О таныныр вә гәлбин ҝөзү илә ҝөрүнүр. Сонра сонсуз каинат. Чүнки, О, јерин вә ҝөјләрин нурудур. “Аллaһ ҝөјлəрин вə јeрин нурудур.” "Мəҝəр ҝөјлəри вə јeри јaрaдaн Aллaһa дa шүбһə eтмəк oлaрмы?!”[10] Она ҝөрә дә Пејғәмбәринә (сәллаллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) хитабән бујурур: “(Она белә дејиләҹәкдир:) "Сән (дүнјада) бундан (бу мүдһиш ҝүнә уғрајаҹағындан) гафил идин. Артыг бу ҝүн ҝөзүндән пәрдәни ҝөтүрдүк. Сән бу ҝүн сәрраст ҝөрүрсән!"[11] Нә һәгигәтдән, нә дә өзүндән хәбәрин вар иди. Имам Һүсјен (әлејһиссалам) Әрәфә дуасында һәмин үчүнҹү јолун адыны чәкир вә бујурур: “Илаһи! Сәндән гејрисинин нуру вар ки, Сәни ишыгландырсын?! Вә Сәндән гејрисиндә елә бир нур вар ки, Сәндә јохдур! Нә вахт гејбдә олдун ки, Сәндән өтрү дәлилә еһтијаҹ олсун! Нә вахт узаг идин ки, јаратдыгларын вә әсәрләрин бизи Сәнә јахынлашдырсын!”[12] Узагда дејилсән ки јахына, чығырым! Гејбдә дејилсән ки, Сәни ахтарым! Сәни (гәлб ҝөзү илә) ҝөрмәјән ҝөзләр кор олсун! Илаһи! Сәндән сәнинлә ҝөрүшү истәјирәм! Сәнин вүҹудунла өзүнә дәлил истәјирәм!” Бу сөзләрдә бәјан олунур ки, мәнәви јол ҝедән инсан үчүн Алллаһ-таала јер вә ҝөјәләрдән вә ағаҹларын јарпагларындан да ашкардыр. Имам Садиг (әлејһиссалам) бу мөвзуја белә ишарә едир: “Һазыр вә ашкар олан әввәл өзүнү сонра исә сифәтләрини танытдырмалыдыр. Амма гејби сифәтин мәрифәти Онун затындан өзүнә мүгәддәмдир.” Неҹә ки, һәзрәт Јусифин (әлејһиссалам) гардашлары әввәл Јусифин өзү барәсиндә фикирләшдиләр сонра ону таныдылар. “Онлар дедиләр: сән Јусифсән? Јох, Јусиф сәнсән?” јәни, гаршыларында олананын өзү һаггында дүшүндүләр вә сонра баша дүшдүләр ки, о Јусифдир. Башгаларындан бу һагда сорушмадылар.[13]

     Бу анламлардан истифадә етмәклә сүбут олунмушдур ки: Мүмкүн варлыглар елә һәгигәтләрдәир ки, Аллаһ-таалаја там шәкилдә бағлы вә Онун сәјәсиндә јаранан варлыглардыр. Әкс тәгдирдә онларын өзлүјүндә еһтијаҹсыз олмалары гаршыја чыхыр. Нәтиҹәдә онларын варлығы ваҹиб олар вә бу да гејри-мүмкүн вә батилдир. Демәли, онлар бүтүн варлыглары илә Аллаһ-тааалја бағлы олуб, Онсуз ҝөрүнмәләри гејри-мүмкүндүр. Јәни, нәтиҹәнин (мәлулун) мүсәтәгил тәсәввүр олунмасы гејри-мүмкүндүр. Чүнки, һәр бир варлыг мадди дә олса, өз варлығында Јарадана бағлы олдуғуна ҝөрә онларын дәрк вә тәсәввүрү Јараданла бирҝә нәзәрә алыныр.[14]

    Әлбәттә, елм ики нөвдүр: Бәсит (садә) елм вә мүрәккәб елм; һәмчинин ҹәһаләт дә бу һиссәләр бөлүнүр. Садә елм, һәр һансы бир мәтләбә һеч бир дәрин вә икинҹи мәрифәт олмадан садә елми олмуш олсун. Мүрәккәб елм одур ки; бу елмдә мәсәләјә икинҹи мәрифәт олсун. Јәни, шәхс билсин ки, билир. Биз дә белә һесаб едирик ки, һәр кәс истәр һүсули вә истәрсә дә һүзури јол илә Аллаһ һаггында мәлумат әлдә етмәлидир. Јәни, инсанын истәр һүсули вә истәрсә дә һүзүури јолла әлдә етдији мәрифәт истәр-истәмәз, Аллаһ-таалаја олан елмләрдәндир.[15]  “Ону һәр кәс, һәтта ҹаһил дә таныјыр”[16]     

    Һәтта, шәккидә олан инсан да өз шүбһәсини билмәздән әввәл, Аллаһ-тааланы ҝөрүр (гәлбән һисс едир) чүнки, онун шәккинин сәбәби Аллаһдыр. Онун шәкки дә Аллаһа бағлы олмағындан хәбәр верир. Бәли, бәзиләри елмин нә олдуғуну билмир вә бу дәркдән гафилдирләр. Әҝәр һәзрәт Әлинин (әлејһиссалам) “Елә бир шеј ҝөрмәдим ки, ондан әввәл Аллаһ-таланы (гәлб ҝөзүмлә) ҝөрдүм.”[17] Јахуд башга јердә бујурур: “Мән (гәлби ҝөзүмлә) ҝөрмәдијим Аллаһа ибадәт етмәрәм!”[18] – демәси буна ҝөрәдир ки, о Һәзрәтин елмә елми вар иди. Имам (әлејһиссалам) о дәрәҹәјә чатмышды ки; “Шəрг дə, Гəрб дə Аллaһындыр: һaнсы тəрəфə јөнəлсəниз (үз тутсaныз) Аллaһ oрaдaдыр.”[19] Бәс, саһибсиз тәрәфи мүшаһидә етмәк мүмүкүн дејил. О ирадә өлүмү илә (ирадә өлүмү, инсан өзү өз руһуну бәдәнинидән чыхармасы вә јенидән өз бәдәнинә гајтармасына дејилир) һәјатда олан һалда Аллаһы гәлби ҝөзлә мүшаһидә едән вә Аллаһдан гејрисинин ҝизлиндә олмасыны ҝөрән бир арифдир. Јалынз, Јарадан мүшаһидә олунур вә заһирдир. Она ҝөрә дә Һәзрәт башга јердә бујурур: “Әҝәр пәрдәләр ҝөзүмүн өнүндән ачылса, зәррә гәдәр јәгинлијим артмаз.”[20]

  Инсанын мәрифәт ҝөзүнүн гаршысыны алан шејә һиҹаб (пәрдә-өртүк) дејилир. Һиҹаб ја зүлмәт ја да нуранидир. Гаранлыг һиҹаб мадди өртүкдүр вә онда үч шејин олмасы лазымдыр; өртүлән, өртән вә өртүрүлән. Амма, нурани өртүкдә ики шеј вар; өртүлән вә өртүрүлән. Бу һиссәдәдә өртүк өртүрүләнин чох нуранијјәти вә ја дәгиг өртүләнин зәифлијиндәндир. Мәсәлән, инсан бәзән дивар вә ја тозун тәсириндән ҝүнәши ҝөрә билмир.[21] Бәзән дә ҝүнәшин нурунун шиддәтиндән вә ја ҝөзләринин зәифлијиндән ҝүнәши мүшаһидә етмәкдән мәһрум олур.

  Һәр һалда үзүндә бир өртүк пәрдәси вар,

Ҹаһан ҝөзүндә ҝизлиндир, ашкарлығындан.    

   Аллаһла мәхлугу арасында мәхлугундан башга бир пәрдә јохдур.[22]  Әҝәр инсан гаранлыг пәрдәләрини вә мәнәмлијини кәнара гојса да нуранијјәт пәрдәсини кәнара гојмаг үчүн дә чалышмалыдыр. Чүнки, Шәбанијјә мунаҹатында Аллаһ тааладан нуранијјәт һиҹабынын парчаланмасы истәнилир.[23] Ислам Пејғәмбәриндән (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә Әһли-Бејтдән (әлејһимуссалам) башга кимсәнин нур пәрдәләрини там шәкилдә мәһв етмәјә гүдрәти јохдур. Әлбәттә, Һагг-тааланын зат вә сифәтләринин дәринлијинә чатмаг һәтта, Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә Әһли-Бејтин (әлејһимуссалам) гүдрәтиндә дејил[24] вә о Һәзрәтләрин нурани варлығы бу мушаһидә үчүн пәрдә ролуну ојнајырлар. Чүнки, мүмүкүн варлыг өз мәһдудијјәтиндән вә она тәјин олунмуш һүдуддан кәнара чыха билмәз. Онлар, аләмин Пәрвәрдиҝарына (Аллаһ тарафиндән онлара верилмиш) өз (мәхсус) мәһдуд бахышындан гәлб ҝөзләри илә бахырлар.

    Демәли, һәр алимин елми һәмин алимин өзүнүн варлығынын һүдудунда өзү илә Аллаһ-таала арасында нурани пәрдә олур. Һәзрәт Әли (әлејһиссалам) белә бујурур: “Ағыл­лары өз сифәти­нин сәрһәд вә һүдудларындан аҝаһ етмә­миш (чүнки онун затынын ејни олан сифәтләри үчүн һәдд-һүдуд јохдур) вә (анҹаг) онлары ваҹиб һәддә өзүнү танымагдан мәһрум ет­мә­мишдир.”[25] Диҝәр тәрәфдән, бүтүн мүмкүн аләмин варлыглары Һаггын нишанәләридир вә һәгигәтин ҝүзҝүсүдүрләр.[26] Һәмчинин, бүтүн варлыг аләми варлыг саһибиндән кәнарда дејилләр. Бәс, онларын Һаггдан башга һеч бир варлығы јохдур вә јалныз, Һаггын ҹамалыны ҝөстәрирләр. Бахмајарг ки, ушаглар (ушаг фикирли инсанлар) Ону ајрыҹа варлыг билирләр.

   Башга тәрәфдән, “О, елә бир мә’­буддур ки, дәрин дү­шүн­ҹәлиләр белә Ону дәрк едә билмәзләр. Әгл вә фикир дәрјасына да­ланлар (дүшүнҹә дәнизинә баш вуранлар) Онун затынын әслинә вара бил­мәзләр. (Вүҹуду мүмкүн олан Онун за­тынын һәгигәтләрини неҹә дәрк едә биләр?)”[27]  Она ҝөрә дә Аллаһ-таалаја мәрифәт һәмишә аҹизлијә[28] етирафладыр. Бунун да сәбәби јалныз, мәҹһулун мәлумун мигдарына олан нисбәти, јахуд, сонсузун сонлуға нисбәти кимидир. Сонда гејд олунмалы мәсәлә будур ки: бәзи рәвајәтләрдә фитри мәрифәтдән сөз ачылыр вә о да әввәлдә бәһс етдијимиз һүзури елмдән сајылыр.

 Инсанын фитрәти ики гисмә бөлүнүр: а) һеч бир мүәллим олмадан инсанда олан мәрифәтләр вә анламлар; б) јаранышын тәбиәтинә ујуғун олараг инсанда олан мејјләр вә истәкләр. Биринҹијә “Фитри Аллаһшүнаслыг”, икинҹисинә исә “Фитри Аллаһа пәрәстлик дејилир. Амма гејд олундуғу кими “фитри Аллаһшүнаслыг” вә “фитри Аллаһапәрәстлик”  лазыми аҝаһлыгла олан мәрифәт дејилдир. Јәни, бу ади инсанларын Аллаһ-тааланы артыг фикирләшмәдән гәбул етмәсинә сәбәб олан һәддә дејил.

   Амма, Аллаһы танымаг фитри олдуғуна ҝөрә бу јолда әлә ҝәлән дәлилләр инсан үчүн сәбәб јох, тәнбеһ вә ајыглыгдыр. Сәбәблә ахтарышда инсан фикирләшир ки, нә исә тәзә бир шеј кәшф етмишдир. Амма инсан тәнбеһ олдугдан вә мәгсәдинә чатдыгдан сонра бу һиссин өнҹәдән онунла олдуғуну фикирләшир. Она ҝөрә дә Гуран вә рәвајәтләрдә пәрдәнин кәнара чәкилмәсиндән сөз ҝедир. Бу исә сәбәб ахтармаг јох, әксинә тәнбеһ вә ајыглыг демәкдир.

         Истифадә олунмуш әдәбијјат:

А) Тәһрир тәмһид, Әһ-Гәваид, Ајәтуллаһ Ҹавад Амули, 1-ҹи ҹилдин икинҹи бөлмәси, сәһ-1-дән 61-ә гәдәр вә 722-дән 785-ә гәдәр.

Б) Рәһигин мәхтум, Ајәтуллаһ Ҹавад Амули, 1-ҹи ҹилдин икинҹи бөлмәси, сәһ-188, 189, 193, 201.

 Г) Тәфсир мөвзуји, Ајәтуллаһ Ҹавад Амули, 1-ҹи ҹилд, сәһ-162-дән 175-ә гәдәр.

Д) Рәһигин мәхтум, Ајәтуллаһ Ҹавад Амули, 1-ҹи ҹилдин үчүнҹү бөлмәси, сәһ-534.

Ч) Мәбәније мәрифәт дини, Мәһәммәд Һүсејнзадә, сәһ-36-44.

Х) Әл-Мизан, Әлламә Тәбатәбаи, 6-ҹы ҹилд, сәһ-85-105.

О)Амузеш әгаид, ајәтуллаһ Мисбаһ Јәзди, сәһ-35-62.

Т) Сејри дәр Нәһҹүл-Бәлағә, Шәһид Мүтәһһәри.

Ф) Гуран, ирфан вә бурһан әз һәмдиҝәр ҹүдаји нәдарәд, (Гуран, ирфан вә бүрһан бир-бириндән ајры дејилләр) Ајәтуллаһ Һәсәнзадә, сәһ-141-142-143.