Ислам  алимләринин мөҹүзәнин тәрифи һаггында нәзәрләри:[1]

    Мөҹүзә гејри-ади бир әмәл олуб, мүбаризә илә јанашыдыр. Гејри-ади ишләр о әмәлләрдир ки, инсанларын адәтләри вә тәбиәт ганунлары илә заһирдә ујғун ҝәлмир. Мөҹүзәнин харигүладә олмасы о мәнада дејил ки, сәбәбијјәт ганунундан истисна олуб кәнарда галсын. Мөҹүзә сәбәбијјәтин инкары дејил, чүнки сәбәбијјәт ганунуну һәм бурһан вә һәм дә Гуран гәбул едир.[2] Гуран, һәм сәбәбијјәт гануну вә һәм дә гејри-ади  әмәлләри гәбул едир, амма бәшәријјәтә бу саһәдә башга анлајыш да верир вә о да будур ки, әсл сәбәбијјәт Аллаһ-тааланын әлиндәдир. Мадди сәбәбләр тәсир етмәкдә мүстәгил дејилләр вә һәгиги сәбәб Аллаһдыр.[3] Мөҹүзәнин сәбәбләриндән бири дә пејғәмбәрләрин нәфси сафлығыдыр.[4] Пејғәмбәрләрин, өвлијаларын вә мөминләрин нәфсиндә олан пак гүввәнин мәншәји бүтүн заһири сәбәбләрдән үстүн вә она галибдир.[5]  

  Нәтиҹә будур ки, һәмин гејри-ади ишләр дә тәбии вә ади сәбәбләрә мөһтаҹдыр вә бундан әлавә һәр икиси (мөҹүзә вә гејри ади ишләр) батини сәбәбләрдән дә бәһрәләнирләр. Батини сәбәбләр бизим таныдығымыз ади батини сәбәбләрдән фәргләнир, амма ади ишләрдә заһир вә һәгиги сәбәбләрлә бирҝә олуб, һәм дә Аллаһын ирадәси илә јанашы олур. Әлбәттә, бәзән заһири сәбәблә батини сәбәб һәмаһәнҝ олмур вә нәтиҹәдә заһири сәбәб өз сәбәбијјәтиндән дүшүр вә о ади иш баш вермир. Чүнки, Аллаһ-тааланын әмри вә ирадәси о ишә аид олмур. Гејри-ади ишләрдә исә әксинә, ишләр ади сәбәбинә бағлы олмур вә бәлкә дә тәбии сәбәбләр батини сәбәбләрә, јәни, инсанлар үчүн заһирдә дәрк олуна билмәјән сәбәбләрә архаланыр. Әлбәттә, гејри ади тәбии сәбәбләр дә һәгиги вә батини сәбәбләрлә бирликдә сонда Аллаһ-тааланын ирадә вә изнинә әсасланыр.

 Мөҹүзәнин шәртләриндән бири дә мүбаризә илә јанашы олмасыдыр. Мөҹүзә ҝәтирән пејғәмбәр ону гәбул етмәјәнләри вә инкар едәнләри мүбаризәјә дәвәт едир вә иддиасынын доғру олдуғуну сүбут етмәкдән өтрү онларын да белә бир мөҹүзә ҝәтирмәләрини истәјир.[6]  Башга сөзлә десәк, мөҹүзә пејғәмбәрин мәмуријјәтини исбат етмәкдән өтрү “илаһи әламәт вә дәлил” үчүн верилир. Она ҝөрә дә хүсуси шәраитдә вә мүбаризә илә јанашы олур.[7]

   Кечән бәһсләрдә ачыгландығы кими мөҹүзәнин шәртләриндән бири дә дәвәт етдији мүбаризәнин һәгигәт тапмасыдыр. Јәни, мәсәлән әҝәр бир нәфәр пејғәмбәрлик иддиасы едирсә вә корлары сағалтмаг да мөҹүзәсидирсә, бу мөҹүзә һәгигәтән һәјата кечмәлидир.[8]

 Беләликлә, мөҹүзә гејри-ади бир ишдир вә гејри ади ишин сеһр, ҹаду, каһинлик вә бу кими шејләрә аид олмасына бахмајараг, мөҹүзәнин гаршысында мүгавимәт гүдрәти јохдур вә тезликлә мәғлуб олур. Мөҹүзә бу ҹәһәтдән мөҹүзәдир ки, тәбии сәбәбләри вә гејри-ади олмасы илә јанашы һеч вахт мәғлуб олмур, һәмишә гаһир вә галибдир.[9] Сеһр вә ҹадунун нә илаһи вә нә дә тәбии мәншји вар. Белә ишләр адәтән әмәлләрдә сүрәт, ҝөзбағлајыҹы, хәјал вә тәлгин олунмагла баш верир. Әҝәр бәзән тәбии мәншәји дә олса шәр һәдәф ардынҹадыр вә чох вахт хурафат вә ҹаһилликлә јанашыдыр. Јәни, бәшәрин гејри-ади ишләри һәдәф ҹәһәтдән дә пејғәмбәрләрин мөҹүзәси илә фәрглидир. Пејғәмбәрләр мөҹүзәләрини әјләнҹә үчүн јох, әксинә, инсанларын һидајәти үчүн ҝәтирирләр.

   Бундан әлавә јогларын әксинә олараг мөҹүзә гејд вә шәртсиздир. Бу мәнада ки, һеч бир һазырлыг вә чалышмаға еһтијаҹ јохдур. Јогларын исә гејри-ади ишләринә ҝөрә чох һазырлыг вә чалышмаларына еһтијаҹлары вар вә башга тәрәфдән һәр истәдији иши дә ҝөрә билмәзләр. Бу да она ҝөрәдир ки, мөҹүзә сонсуз илаһи гүдрәт вә гүввәтә архаланыр, амма гејри-ади ишләр инсанын мәһдуд гүдрәти чәрчивәсиндәдир. Бу сәбәбдән бәшәрин гејри-ади ишләри тәкрарлана биләр вә һеч вахт мүбаризә вә иддиа илә јанашы дејил.[10]  

Мөҹүзәнин дуанын гәбул олунмасы вә саир кими әмәлләрлә фәрги вар. Мөҹүзәдән мәгсәд инсанларын һидајәтидир вә әҝәр инанмасалар мүбаризә тәләб етмәкдир, онун баш вермәси илә пејғәмбәрлијин вә инсанларын дүз јола дәвәт олунмаларынын доғрулуғу да исбат олур. Она ҝөрә дә мөҹүзә саһиби ону ҝәтирмәкдә ихтијарлыдыр. Јәни, онлардан нә вахт мөҹүзә истәсәләр ҝәтирә биләрләр вә Аллаһ-таала да онларын ирадәсини гәбул едир. Амма кәрамәт вә дуаларын гәбул олунмасы кими әмәлләрдә мүбаризәјә дәвәт јохдур вә бундан әлавә инсанларын дүз јола ҝәлмәләри дә онлардан асылы дејилдир. Бунларын баш вермәмәси дә ола биләр вә бу да инсанларын дүз јолдан азмаларына сәбәб олмаз.[11]

Башга сөзлә десәк, кәрамәт гејри-ади бир әмәл олуб, камил вә ја јары камил бир инсанын нәфси вә руһи гүввәсинин тәсириндән мәншә алыр вә илаһи һәдәфин исбатындан өтрү дејил. Мөҹүзә Аллаһ-таланын өз пејғәмбәрини тәсдиг етмәк истәдији бир васитәдир. Амма, кәрамәт белә дејил.[12]

Һәр һалда иддиа илә јанашы олан мөҹүзә пејғәмбәрә мәхсусдур. Әҝәр кимсә мөҹүзә, јахуд пејғәмбәрлик иддиасында олса вә ја олмаса да мөҹүзә васитәси илә онун һагг олмағыны әлә ҝәтирмәк олар. Јаланчыларын мөҹүзә ҝәтирә билмәси гејри-мүмкүн олдуғуна ҝөрә пејғәмбәрлик иддиасыны етмәсә дә онун пејғәмбәрлији исбат олунмур. Чүнки, мөҹүзә затән пејғәмбәрлији исбат етмир вә ујғунлашдығы шеј, иддиа олунанын доғрулуғудур. Әҝәр иддиа пејғәмбәрликлә јанашы олса, мөҹүзә о иддианын доғрулуғуна дәлилдир. Бу доғрулуғун олмасы пејғәмбәрлијин исбаты үчүн лазымдыр.

Әлбәттә, пејғәмбәр пејғәмбәрлијиндән дә әввәл мөҹүзә ҝөстәрә биләр. Амма бу “әрһас”, јәни, инсанларын пејғәмбәрлији гәбул етмәсинә һазыр олмалары үзүндәндир.[13]   

Бәли, мөҹүзә пејғәмбәрләрин пејғәмбәрлијә башламасындан сонра баш верир вә мүбаризә илә јанашыдыр. Бундан әввәл пејғәмбәрдән баш верән гејри ади әмәлләр кәрамәт адланыр. Бахмајараг ки, пејғәмбәрләрин вә Имамларын (әлејһимуссалам) бүтүн кәрамәтләри әслиндә мөҹүзәдир.[14]

 Амма мөҹүзәнин исбаты ики мәсәләјә бағлыдыр: Биринҹи: Пејғәмбәрләрин мөҹүзәләрин ин нөвләри; икинҹи: Гуранын мөҹүзәви ҹәһәтләри;

Мөҹүзәнин нөвләри; мөҹүзә ики гисмдир, сөзлә вә әмәллә;

  Әмәли мөҹүзә одур ки, Аллаһын изни илә тәквини гүдрәт[15] әсасында каинатын ишләриндә тәсәррүф етмәк. Мәсәлән, Ислам Пејғәмбәринин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) васитәси илә ајын бөлүнмәси,[16] ағаҹын бөлүнмәси,[17] Фиронла Гарунун әһвалатында Мусанын (әлејһиссалам) тәрәфиндән јерин бөлүнмәси,[18] чајын јарылмасы,[19] һәзрәт Салеһ пејғәмбәр (әлејһиссалам) тәрәфиндән дағын јарылмасы,[20] Иса (әлејһиссалам) васитәси илә корларын, әкмәһ вә бәрәс хәстәликләринә шәфа вермәси вә өлүләри дирилтмәси[21] вә Хејбәр галасынын Әмирәл-мөминин (әлејһиссалам) васитәси илә јериндән гопарылмасыны нүмунә кими гејд етмәк олар.[22]

Сөз мөҹүзәси; Аллаһ-тааланын Ислам Пејғәмбәринин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) Һаггын дәрин һикмәт вә марифи һаггында ачыгламалыдыр. Аләмләрин ағылларынын һејрәтләнмәсинә сәбәб олан бу сөзләр вә ачыгламалара сөз мөҹүзәси дејилир.

Әмәли мөҹүзә илә сөз мөҹүзәси арасындакы фәрг будур ки, әмәли мөҹүзә адәтән заман вә мәкан ҹәһәтиндән мәһдуд олуб, ән чох ади инсанлара аид олур. Чүнки, ади инсанлар ән чох һисс едә билдикләри ишләри гәбул едирләр.[23]  Амма сөз мөҹүзәси мүәјјән замана мәхсус олмајыб хүсуси инсанлара аиддир.

 Әлбәттә, Ислам Пејғәмбәринин (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) әмәли мөҹүзәләриндән бири дә Мәдинәдә гибләни тәјин етмәсидир вә бу мөҹүзәси индијә кими галмагдадыр. Ислам Пејғәмбәри (сәләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) о заман һеч бир вәсилә олмадан Мәккәнин истигамәтини (гибләни) тәјин едир вә бујурур: “Бура меһрабдыр вә Аллаһ евинә тәрәфдир”[24]

 Әмәли мөҹүзәни исбат етмәк үчүн бу мөҹүзәләри нәгл едән рәвајәтләри арашдырмаг лазымдыр. Әҝәр бу рәвајәтләрин сәнәдини гәбул етсәк вә  мәзмуну шаһидләрлә ујғун олса, онда мөҹүзә кими гәбул едилир, јохса мөҹүзә олмасыны еһтималыны инкар едә билмәсәк дә, исбаты  үчүн һеч бир јолумуз јохдур. Бәли, Гурани-Кәримдә Аллаһ-тааланын пејғәмбәрләри һаггында бујурдуғу бүтүн мөҹүзәләри шәксиз-шүбһәсиз гәбул едирик. Һәмчинин, бу ҝүнә кими тәсири галан мөҹүзәләри дә гәбул едирик.

Гуран мөҹүзәси; Сөз мөҹүзәләринин башында Гурани-Кәрим дурур. Гуранын һәгигәтән назил олмасы вә онда һеч бир дәјишиклијин олмамасына һеч ким шәкк етмир. Суал будур ки, һансы дәлилә ҝөрә Гуран мөҹүзәдир? Бу суала ҹаваб вермәкдән өтрү Гуранын мөҹүзә ҹәһәтләринин ачыгланмасына еһтијаҹ вар. Јәни, Гуранын Аллаһ-тааланын каламы олмасыны исбат етмәкдән өтрү бу мүгәддәс китабы мүхтәлиф ҹәһәтләрдән арашдырмаг лазымдыр.

Гуранын мөҹүзә ҹәһәтләри;[25] Гуран мүхтәлиф ҹәһәтләрдә мүбаризәјә дәвәт едиб. Онлардан бәзиләринә ишарә едирик:

1.     Фәсаһәт вә бәлағәтдә мүбаризә;[26]

2.     Тәгдим олунмуш дәрин маарифдә һеч бир ихтилафын олмамасы;[27]  бу ҹәһәтдән Имам Әли (әлејһиссалам) бујурур: “Гуранын бәзи ајәләри бәзиләрини изаһ едир вә бәзиләри диҝәр ајәләр үчүн шаһиддир.”

3.     Гејби хәбәрләр ҝәтирмәклә мүбаризәјә дәвәт едир;[28]

4.     Гураны ҝәтирән шәхс кими шәхсијјәт (Пејғәмбәр) тәгдим етмәләри үчүн мүбаризәјә дәвәт етдир;[29]  

5.     Елмлә мүбаризәјә дәвәт едир;[30]

   Гуран мөҹүзә олдуғуну исбат етмәк үчүн бу ҹәһәти дә нәзәрә алмаг лазымдыр ки, ону дәрс охумамыш, јашадығы ҹәмијјәтдә әхлаг вә инкишафдан һеч бир әсәр-әламәт олмајан бир шәхс ҝәтириб. Белә бир мүһитдә јашајан бир шәхс өзүндән белә дини ганунлар, дәрин маариф вә әхлаг, ибадәтләр вә бәшәријјәтин еһтијаҹ дујдуғу ганунлары ҝәтирә билмәз. Белә ки, бүтүн бу ганун ва маарифләри даһи алимләр вә һикмәт саһибләри бу ҝүн дә дәрк етмәкдә аҹиздирләр вә бу ҝәтирилиләнләр гаршысында һејрәтдәдирләр. Гуран тәкҹә күлли мәсәләләри бәјан етмәклә кифајәтләнмәмиш, бәлкә дә бәзи ән хырда мүһүм мәсәләләрдән дә јан кечмәмишдир. Гәрибәси дә будур ки, ачыгладығы бүтүн мәтләбләр инсанын әсл фитрәти вә төвһид әсасында тәртиб олунмушдур. Белә ки, бу һөкмләри вә төвһиди ајры-ајрылыгда тәфсир етдикдә биринин диҝәринә гајытдығынын шаһиди олуруг.  

Гуранын кәлмәләри вә бу кәлмәләрин батини  мәналары да мөҹүзәдир. Јәни, Аллаһ-таала һәм ҝөзәл сөз демиш вә һәм дә ону ҝөзәл ачыгламышдыр.[31] Она ҝөрә дә бу вахта кими Гуранын елми мәтләбләри вә дәвәтләри мүгабилиндә кимсә бајраг галдыра билмәмишдир. Ән гыса Көвсәр сурәси дә бу мүбаризәдә өн сырададыр.

 Сонда гејд олунмалы мәсәләләрдән бири дә будур ки, Гуран мүтләг шәкилдә бүтүн кәлмәләриндә мүбаризәјә дәвәт етмишдир.[32] Гуранда охујуруг ки, ким баҹарырса, онун охшарыны ҝәтирсин. Гејд олунмур ки, ким баҹарырса, Гуран кими фәсаһәтли вә бәлағәтли бир китаб, јахуд, белә бир маарифә малик бир китаб ҝәтирсин. Бу да ону ҝөстәрир ки, бүтүн мүмкүн олан ҹәһәтләрдән мүбаризәјә дәвәт едир. Бу мүбаризә вә нәтиҹәдә бәшәрин аҹизлији һәр бир инсана вә әсрә аиддир. Әҝәр кимсә һәлә дә Гуранын мөҹүзә олдуғуну дәрк едә билмирсә, бу о шәхсин Гуран маарифи илә таныш олмамасыдыр. Онлар бүтүн өмрүнү Гуран маарифини дәрк етмәк јолунда сәрф етмиш вә сонда онун сонсуз бир океан, өзләринә чатан исә анҹаг бир дамла олдуғуну гәбул едән елм вә һикмәт саһибләринә мүраҹиәт етмәклә бу шүбһәләрә сон гоја биләрләр.