Ирфан вә Ислам ирфаны нәзәриндә инсан елә бир мәнәви варлыгдыр ки, өз мәнәви сејри илә ҝәлдији әсл мәканына гајытмаг үчүн һәрәкәтдә вә чалышмагдадыр. Бу јолда Һагда узаг олмаг мәгамындан узаглашмагла фасиләләри арадан апарыр вә сонда Һаггын затында фани олур, Онун вүҹуду илә әбәдијјәт аләминә говушур. “Еј инсан! Сән (өләнә гәдәр) Рәббинә доғру чалышыб чабалајырсан. Сән Она говушаҹагсан!”[1]

Инсанын “камал” һәгигәтинә чатмасы вә илаһи гүрб мәгамына јахын олмаг “шәриәтин” батини сајылан “тәригәти” әлә ҝәтирмәдән мүмкүн дејилдир. Бу ҹәһәтдән ирфан алимләринин истифадә етдикләр кәлмәләрдә “шәриәт”, “тәригәт” вә “һәгигәт” терминләринә раст ҝәлирик.

Једдинҹи әсрин икинҹи јарысынын ирфан алимләриндән бири Иззәддин Нәсәфи өзүнүн Әл-Инсани-камил китабында јазыр: “Шәриәт пејғәмбәрләрин сөзү, тәригәт пејғәмбәрләрин әмәли вә һәгигәт пејғәмбәрләрин ҝөзүдүр. Мәнәви сејрдә олан инсан әввәл “шәриәт елминдән” лазым олан гәдәр өјрәнмәли, сонра өјрәндикләриндән “тәригәт јолунда” әмәл етсин бунунла да, “һәгигәт нурундан” онун да үзәринә бир шеј дүшсүн.

Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) бујурдуғу һәр бир сөзү гәбул едәнә “шәриәт әһли”, Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) әмәлләрини јеринә јетирәнә “тәригәт әһли” вә Пејғәмбәрин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҝөрдүјү һәр бир шеји ҝөрә исә “һәгигәт әһли” дејилир. Һәр үч дәстәдән оланлар камил олуб инсанларын рәһбәрләридирләр. Бу үч дәстәнин һеч бириндән олмајан   нагис олуб һејванлар кимидирләр. “Биз ҹинлəрдəн вə инсaнлaрдaн бир чoxуну Ҹəһəннəм үчүн јaрaтдыг. Oнлaрын гəлблəри вaрдыр, лaкин oнунлa (Аллaһын бирлијини сүбут eдəн дəлиллəри, өзлəринин дини бoрҹ вə вəзифəлəрини) aнлaмaзлaр. Oнлaрын ҝөзлəри вaрдыр, лaкин oнунлa (Аллaһын мө’ҹүзəлəрини) ҝөрмəзлəр. Oнлaрын гулaглaры вaрдыр, лaкин oнунлa (өјүд-нəсиһəт) eшитмəзлəр. Oнлaр һeјвaн кимидирлəр, бəлкə дə, (oндaн) дaһa чox зəлaлəтдəдирлəр. Гaфил oлaнлaр дa мəһз oнлaрдыр!”[2] вә [3]

Әлбәттә, шәриәт бәһсиндә ирфан алимләринин бәзи нәзәријјәләри вар ки, фигһ ганунлары илә зидд кими дә нәзәрә ҝәлә биләр.[4]

Шиә аләминдә ариф вә мәшһур алимләрдән бири мәрһум сејид Һејдәр Амули бу үч дәстәнин вә мәгамын - јәни, шәриәт, тәригәт вә һәгигәт арасындакы заһири анлашылмазлығы арадан апармагдан өтрү бир сыра ачыгламалар вермишдир. Бүтүн бу мәгамлары јанашы вә охшар адларла изаһ едәрәк онларын һамысынын бир һәгигәтдә бирләшдијини билдирир. Амма, мүхтәлиф етибарларла онларын әслиндә ејни бир һәгигәт олдуғу мәлум олур. О, өзүнүн бәзи сөзләриндә јазыр: “ ....бәс бу мәсәлә ајдын олдугдан сонра ону да билмәк лазымдыр ки, “шәриәт” елә бир аддыр ки, илаһи јолларын үсул вә шахәләринә, иҹазә вә үзүрләринә аид олмагла онларын ән јахшысына гојулмуш бир аддыр. “Тәригәт” исә бу јолларын ән јахшысы вә ән мөһкәмини, ән давамлысыны тутмагдыр. Һәр јол вә мәсләк ки, инсаны ән јахшы, ән мөһкәм вә ән ҝөзәл еһтијатлара әмәл етмәклә һәгигәтә чатдырыр ону әлә ҝәтирмәк вә она әмәл етмәјә “тәригәт” дејилир. Бүтүн бу јолларда әмәл, сөз, сифәт вә һаләтләрин һамысы нәзәрә алыныр. Амма, “һәгигәт” ондан сонра ҝәлир вә кәшф, ҝөзлә ҝөрмәк һалда олмаг вә ја виҹдан васитәси илә дәрк етмәклә бүтүн бу гејд олунмушлары тәсдиг етмәкдир. Неҹә ки, Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) Һарисәдән сорушду: Еј Һарисә! Неҹә сүбһ етди?   Ҹаваб верди: “Елә сүбһ етдим ки, һәгигәтә иман ҝәтирмиш һалда олам! ...”[5]

О, өз сөзләрин ардынҹа јазыр: “....демәли, онун гејбә иманы һагдыр. “Шәриәт”, кәшф вә әлә ҝәтирдији мәрифәт, беһиш вә ҹәһәннәм, әрш дә “һәгигәт”дир. Дүнјада зөһдү, ҝеҹәләр ојаглығы вә тешнәлији “тәригәт”дир. ....Бүтүн бу гејд олунмуш кәшф вә мәгамлардан Аллаһ-таала өз мүгәддәс китабында хәбәр вермишдир ки, охујуруг: “Хејр, әҝәр (Гијамәт ҝүнү сизә нә едиләҹәјини) там јәгинликлә билсәјдиниз (фани дүнја малына ујмаздыныз)! (Еј мүшрикләр! Гијамәт ҝүнү) сиз о Ҹәһәннәми мүтләг ҝөрәҹәксиниз! Бәли, сиз (Ҹәһәннәмә васил олдугдан сонра) ону мүтләг өз ҝөзүнүзлә ҝөрәҹәксиниз!” [6] Башга бир ајәдә бујурур: “Шүбһәсиз ки, бу, тәкзиболунмаз һәгигәтдир!”[7] “Елмул-јәгин” сајылан биринҹи мәтрәбә һәман “шәриәт” һөкмүндәдир. “Ејнүл-јәгин” сајылан икинҹи мәртәбә һәман “тәригәт” һөкмүндәдир. “Һәггүл-јәгин” сајылан үчүнҹү мәртәбә исә әслиндә “һәгигәт” һөкмүндә ачыгланыр. ....”[8]

Даһи алим, шәһид вә бөјүк философ Мүртәза Мүтәһһәри бу үч термин һаггында јазыр:

“Арифләр вә гејри-арифләр, хүсусилә, арифләрлә фәгиһләр арасында ән мүһүм ихтилафлардан бири дә шәриәт, тәригәт вә һәгигәт һаггында онларын хүсуси нәзәријјәләридир..... Фәгиһләр бу гәдәр ачыглама верирләр ки: шәриәт (һөкмләр вә ганунлар) пәрдәси алтында бир сыра мәсләһәтләр вардыр. Бу мәсләһәтләр, инсаны һәгигәтә вә ја Аллаһа јахынлашдырмагдан өтрү бир нөв мәнзилләрә охшајыр. Арифләрин нәзәријјәләри будур ки, шәриәтин батини “јолдур” вә ону “тәригәт” адландырырлар. Бу јолун сону исә һәгигәтдир. ....; јәни, бири заһир, диҝәри батин, үчүнҹүсү исә батинин батинидир.”[9]

Башга сөзлә десәк, инсан истәр-истәмәз сејр вә һәрәкәтдәдир. Белә олан һалда әҝәр инсан бу һәрәкәт вә сејрини шәриәт илә ујғунлашдырса, инсанијјәт вә һәгигәтә јахынлашса, бир о гәдәр чох камала доғру ирәлиләјиши олар вә һәгигәт үзәриндән пәрдә ҝөтүрмәклә Аллаһ-таалаја јахынлашар. Бүтүн шәкк вә шүбһәләр белә инсанын гәлбиндән силиниб чыхыр. Варлығ сәһифәсиндән бүтүн чатышмамазлыглар вә нөгсанлар мәһв олуб арадан ҝедир вә инсанын өзү илаһи ҝүзҝү олур. Һәмчинин, белә инсан диҝәрләри үчүн дә бир дәстәк вә һидајәтчи ролуну ифа едир. Демәли, шәриәтә әмәл етмәк һәмин тәригәтдир вә тәригәтин дә сәмәрәси вә нәтиҹәси һәгигәтдир.

Амма, инсанларын әмәлләри, нијјәтләри, ихласлары вә иманлары фәрглидир. Бу тәригәтин нәтиҹәсини әлә ҝәтирмәк вә һәгигәтә јетишмәк дә һәр бир фәрддә фәрглидир. Белә ки, бәзиләриндә тәригәтин әсәри лазымынҹа дејилдир, амма Ислам Пејғәмбәри (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә Мәсумларда (әлејһимуссалам) лазымынҹа ҹилвәләнир.

Аллаһ-тааланын һикмәт саһиби олдуғу үчүн бүтүн варлыглары, о ҹүмләдән, инсанлары да һәдәфсиз вә һикмәтсиз јаратмамышдыр. Тәбиәт варлыгларынын јарадылышындан һәдәф онларын тәбии иҹбари сејр вә һәрәкәтин кечмәси, мүҹәррәд (мәләкләр кими) варлыгларын исә камал вә сон һәдәфләри илк јарадылышда илаһи немәт кими онлара верилир вә һасил олур. Амма инсанлар мухтар олдуғуна ҝөрә онларда ирадә вә гәрара ҝәлмәк һәдәфә чатмаларында ролу вардыр. Һәр бир ишдән өтрү гәсд вә гәрара ҝәлмәкдән өтрү о ишин һәдәфи, фајдалары вә нәтиҹәләри һаггында дүшүнмәк лазымдыр. Бу мөвзуда мәрифәт әлә ҝәтирмәдән һеч бир ишин гәрар вә ирадәсини вермәк олмаз. Лакин инсан, вәһј вә илаһи гүввә олмадан белә бир һәдәф вә камала јетишә билмәз. Бунун да шаһиди мүтәфәккир инсанлар арасында бу мөвзуда олан ачыг ајдын ихтилафдыр. Белә һалда, вәһј, пејғәмбәрләрин ҝөндәрилмәси, китабларын назил олунмасы васитәси илә илаһи көмәјә еһтијаҹ вардыр. Аллаһ-таала да һикмәт саһиби олдуғуна ҝөрә инсанлары башсыз бурахмамыш, онлара бу һәдәфә - јәни, камала јетиб һидајәтә чатмаларындан өтрү вәһј васитәси илә китаблар јолламыш вә пејғәмбәрләр сечмишдир. Өз мәгсәдинә чатмагдан өтрү инсана дүзҝүн јолу ҝөстәрмишдир.   Бунанла да әҝәр инсанлар өз сағлам фитрәти вә әглинин сөзүнә табе олсалар вә дүнјанын аз бәр-бәзәји вә алдадыҹы ҝөзәлликләринә вурулмасалар, һәјатынын бүтүн саһәләриндә чох асанлыгла Аллаһ-тааланын әмр вә гадаған бујурдугларына тәслим олаҹаглар. Бүтүн бу илаһи тәлимләр, Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ачыгламалары вә Мәсумларын (әлејһимууссалам) тәфсирләри “шәриәт” үнваны илә таныныр. Шәриәт һөкмләринә әмәл едән инсан Аллаһ-таала тәрәфә һәрәкәт едән бир мүсафирдир ки, онун һәрәкәт вә ҝүҹвериҹиси бир тәрәфдән әлә ҝәтирдији хејирли ишләрин мүкафаты, диҝәр тәрәфдән исә һәмин илаһи тәлимләр - јәни, шәриәтдир. Инсан бу јолда нә гәдәр ирәли ҝетсә, иман вә иманла шәриәтдә мөһкәмләнсә, анба-ан өз мәгсәдинә тәрәф јахынлашмыш олаҹаг. Шәриәт һөкмләринә там шәкилдә иман ҝәтирмәк вә әмәл етмәк инсанијјәт јолунда һәрәкәт етмәк демәкдир. Бу хүсуси һәрәкәтә “тәригәт” дејилир. Бу сәфәр диҝәр әксәр сәфәрләрлә мүгајисәдә өзүнүн һәдәф вә мәгсәдли олмасы илә сечилир. Јәни, бу јолда атылмыш һәр бир аддымда инсан тәзә ҹазибәлик вә ҝөзәл мәнзәрәләрлә үзләшир. Һәмчинин, бу ҹазибәлијин инсан нәфсинә тәсири истәр-истәмәз онун камиллијиндә мүсбәт ирәлиләјишинә сәбәб олур. Башга сөзлә десәк, инсанын бу јолда атдығы һәр бир аддымы илә онун кечмишлә мүгајисәдә кејфијјәт вә кәмијјәтини нәзәрә алараг мәгсәдинә даһа чох јахынлашдырмыш олур. Бундан сонракы һәдәфи јолунда атдығы һәр бир јени аддымда - јәни, һәгигәтин кәшфи вә Аллаһа јахынлашмагла иманына даһа дәринлик бәхш едир вә иманы чохалыр. Бунунла да, инсан һәгигәтә јетишир.

Мәшһур алим Әлламә Һәсәнзадә Амули бу мөвзуда бујрур: “...инсан әбәди бир мөвҹуддур, Гуран, ирфан вә бурһана (дәлилә) әсасән, “елм” вә “әмәл” инсаны камиллијә чатмагда јетишдирир.......вә инсанын руһунун гидасы сајылыр. Неҹә ки, су вә чөрәк инсан бәдәнинин гидасы сајылыр..... јәни, ҹисмин гидасы инсанын бәдәнинин галмасына, руһунун гидасы исә онун натиг нәфсинин әбәди олмасына сәбәб олур. ....инсанын ҹанынын елә бир гидасы ки, метафизик аләминдә инсанын варлығы илә натиг нәфсинин бирлијинә сәбәб олур вә бунунла да әбәди вә даими галыр. Демәли инсан, ҝеҹә-ҝүндүз “тәриг” јолунда һәрәкәт етдикдән сонра өзүнүн “әбәдилијини” гурур. ....инсан өзүнүн писликләрдән горумалыдыр. Ҝәрәк билсин вә анласын ки, һидајәт вә ислаһ јолуну кечмәлидир. ... Аллаһ-таала бу гәрибә варлығы - јәни, инсанын варлығыны варлыг аләминдә ән бөјүк варлыг кими јаратмышдыр. Бу варлығын кәнарында исә ону һәр шејдән горујан вә она доғру-дүзҝүн јол ҝөстәрән бир “китаб” гәрар вермишдир. .....Бизим әмәли ирфанда Гуранын ҝөстәришиндән башга һеч бир јолумуз јохдур. Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә Әһли-Бејтин (әлејһимусссалам) бу јолдакы дуа вә ачыгламалары исә әслиндә сонсуз илаһи кәрамәтә вәсл олан Гурана гајыдыр. ...” Нәзәр вә әмәли ирфанда бәшәр ичиндә Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) вә Онун пак Әһли-Бејтинин (әлејһимуссалам) сөзүндән дәјәрли вә гијмәтли сөз тапылмаз. Һәр бир инсанын ҹан вә руһуна лазым олан һәр бир гида кими Гуранда вә Мәсумларын (әлејһимуссалам) кәламында “Аллаһ-таалаја јахынлашмагдан өтрү” һәр шеј вардыр. “Аллаһа јахын олмаг” јәни, илаһи сифәтләрлә сифәтләнмәк вә мәләквари әхлагла зинәтләнмәкдир. Јәни, инсан өз инкишаф јолунда әмәли вә елми ҹәһәтдән ирәли ҝетсин вә елә бир мәгама чатсын ки, илаһи сифәтлә сифәтләнсин. Әлбәттә, бәзи мәртәбәләр горунур. Гуранда охујуруг: “Елм верилмиш кимсәләрә хүсуси мәгам вә мәртәбәләр верилмишдир.”[10] Бу мәртәбәнин ән јүксәк мәгамы одур ки, инсан там өз истедадына чатсын вә камилләшсин. Амма һәр бир инсан өз истедады сәвијјәсиндә вә камал јолунда әлә ҝәтирдији хүсуси мәгамлара чатыр вә ниҹат әһли олур. ......Инсан әмәли ирфанда елә бир мәгама чатыр ки, бәрзәх ҝөзү ачылыр; јәни, инсанлары өз дахили сифәт вә әсл батини хүсусијјәтләри илә мүшаһидә едир.....даһи шәхслијјәтләр вә һаг өвлијалар үчүн Гијамәт бу дүнјада гурулмушдур. Беләҹә јаваш-јаваш уҹа мәртәбәләрә галхыр, нәһајәт, арифләрин ағасы, мүттәгиләрин башчысы, мүвәһһидләрин имамы вә Ислам Пејғәмбәринин (сәлләллаһу әләјһи вә алиһи вә сәлләм) ҹанишини әмирәл-мөминин Әли (әлејһиссалам) бујурдуғу кими олур: “Әҝәр ҝөјләрин пәрдәләри ачылса, бир зәррә дә олсун јәгинлијимә бир шеј артмаз!” Дүнја вә ахирәт бизә пәрдә архасында ҝөрүндүјү кими о Һәзрәтә бағлы дејилди.”[11]

Сонда һәгиги ариф, мәрһум ајәтуллаһ Хомејнинин (рәһмәтуллаһ) инсанын дүнја вә ахирәт мәгамыны ачыглајыб, инсанынын зөвгүнә ујғун олан елмләләрә ишарә етдикдән сонра гејд етдији бир мәсәләни хатырладырыг: “Бүтүн фајдалы елмләр бу үч гисмә бөлүнүр; әгли, камал вә руһи вәзифәләрә аид олан елм, гәлби әмәлләр вә онун вәзифәләрини ачыглајан елм, нәфсин заһирдә вә галибдә ҝөстәрдији әмәлләри ачыглајан елм. .... бу елмләрин һәр биринин диҝәринә мүнасибәтдә бағлылыглары вар вә бири-диҝәринин әсәриндән тәсирләнир. Истәр камиллик јолунда, истәрсә дә нөгсанлыгда олсун. Мәсәлән, әҝәр кимсә өз бәндәчилијиндә вә заһири әмәлләриндә дә олса, пејғәмбәрләрин бујурдуғу ҝөстәришләр үзрә әмәл етсә истәр-истәмәз бу әмәлләр онун гәлб вә руһунда өз тәсирини гојаҹаг вә инсанын әхлаг вә руһијјәси камала доғру һәрәкәт едәҹәк. Һәмчинин, һәр кәс өз батини һиссләринин пакланмасы вә рәфтарларынын нәзарәтдә олмасы илә мәшғул олса, истәр-истәмәз заһирдәки ики сәһәдә дә тәсирли олаҹагдыр. Неҹә ки, иман вә етигадын әһкамларынын камалы диҝәр ики мәгама да мүсбәт тәсир гојур. Белә олан һалда “бағлылыг” сөзү әслиндә истәр-истәмәз бу әлаҹсызлыг үзүндән истифадә олунур. Әслиндә белә демәк лазымдыр: “Һәр һансы бир һәгигәтин заһирләри вә батинләри вардыр.”[12] Һәр һансы мәгамда олсан да еј әзиз! Һәмишә чалыш ки, гәлбиндән шејтаны вә онун вәсвәсәләрини чыхарыб ихласыны чохалт! Белә етсән әлбәттә, сәнин үчүн нәтиҹә олаҹаг вә “һәгигәтә” тәрәф јол тапаҹагсан. Сәндән өтрү “һидајәт јолу” ачылаҹаг вә Аллаһ-таала сәнин әлиндән јапышаҹаг!”[13]