Please Wait
5902
Allah-taala bu ayədə yetimlərin qəyyumlarına göstəriş verib buyurur ki, onların mal-dövlətlərinə nəzarət edin, sərmayələrini qoruyub saxlayın. Qəyyumluq dövründə yetimləri, həddi-buluğa və ağlı kəsən dövrə çatdıqları zamana qədər sınaqdan keçirin. Onların həddi-buluğa və əqli kamilliyə çatdıqlarını bildiyiniz zaman mal-dövlətlərini özlərinə qaytarın. Bu imtahanın səbəbi budur ki, həddi-buluğa və izdivac həddinə çatdıqları zaman öz mal-dövlətlərindən düzgün istifadə etmək, onları özünün fərdi və ictimai mənfəətlərində sərf etməklə əlaqədar kifayət qədər (əqli) inkişaf etmələri məlum olsun. Yetimin malını mənimsəmək və israf etməkdən çəkinin. Əgər qəyyumun öz mal-dövləti vardırsa, yetimin malından heç bir şey (əmək haqqı olaraq) özünə götürməsin. Əgər yoxsuldursa, adi qaydada və həyat zərurətinə münasib olaraq onun ixtiyarında olan mal-dövlətdən əmək haqqı götürsün.
Buna əsasən, qəyyumların vəzifəsi budur ki, yetimlərin əql, düşüncə və səlahiyyətlərini yoxlasınlar; əqli cəhətdən kamal həddinə çatdıqları surətdə mal-dövlətlərini və sərvətlərini onların özünə qaytarsınlar.
Sualda qeyd olunan ayənin[1] şəni-nüzulu Sabit ibni Rəfaə və onun əmisi barəsindədir. Sabitin atası Rəfaə dünyadan getmiş və Sabit kiçik yaşlarında yetim qalmışdı. Onun əmisi Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in yanına gəlib soruşdu: “Qardaşım oğlu mənim öhdəmdədir. Onun mal-dövlətindən nə qədər istifadə edə bilərəm? Mal-dövlətini nə vaxt ona qaytarmalıyam?”
Bu zaman yuxarıdakı ayə nazil oldu.[2]
Məsələnin hökmünün aydınlaşması üçün əvvəlcə ayədəki əsas kəlmələri bəyan edir, sonra əsas mətləbə qayıdırıq. “İbtəlu” əmr felinin məsdəri olan “ibtila” kəlməsi imtahan mənasınadır.[3] “Nikah buluğu” dedikdə məqsəd insanın izdivac yaşlarına çatmasıdır. Deməli, həqiqətdə “Nikah həddinə çatmaq” əqli məcazdır. “Anəstum” feli də “iynas” kökündən alınmışdır və müşahidə mənasınadır, onda mehr-məhəbbət və ülfət mənası da gizlənmişdir.[4] Onun kökü “üns”dür. “Rüşd” kəlməsi əqli cəhətdən püxtələşmək mənasınadır.[5]
“Dəf edin və qaytarın” cümləsi göstərir ki, yetimin malını onun öz əlinə vermək lazımdır. “Fəə’tu” kəlməsinin yerinə gələn “fədfəu” kəlməsi buna görədir ki, o, həm təhvil vermək mənasını çatdırır, həm də zəhmət və məsuliyyətləri özündən dəf etməyə dair bir kinayədir. Bu ifadə çox aydın bir təbir olmaqdan əlavə, onda incə bir kinayə də vardır.
حَتَّى إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ ... “Nikah dövrünə çatdıqları vaxta qədər” cümləsi əvvəldəki “imtahan edin” cümləsinin tamamlayıcısıdır. Mənası budur ki, yetimi müntəzəm surətdə imtahandan keçirin və bu imtahan müməyyizlik dövründən izdivac yaşlarına çatana qədər davam etməlidir. Həmin vaxt əqli cəhətdən inkişaf həddinə çatdığını görsəniz, mal-dövlətini onun öz əlinə (ixtiyarına) verin. Bu təbir imtahanın müəyyən qədər davam etməsini göstərir, habelə bunu da çatdırır ki, yetim uşaq əqli cəhətdən ayırd etmə həddinə çatmaq istədiyi, yəni imtahan olunmağa ləyaqətli bir vaxta çatdığı zaman onu imtahandan keçirin və bu imtahan izdivac yaşlarına qədər davam etməlidir.
Məsələnin təbiəti də bunu tələb edir. Çünki sadəcə bir-iki dəfə imtahan etməklə uşağın əqlinin kamil olmasını təyin etmək olmaz; uşaqda əqli kamillik müşahidə olunana qədər imtahan davam etməlidir. Uşaq müməyyizlik həddindən sonra əvvəlcə “rəhaq” həddinə,[6] sonra isə izdivac yaşlarına və əqli inkişaf həddinə çatır.[7]
Buna əsasən, ayənin məcmusunun mənası belə olur: Yetimi imtahandan keçirin, əgər onda əqli kamillik müşahidə etsəniz, mal-dövlətini onun özünə qaytarın. Kəlamın bu cür düzümü bizə çatdırır ki, izdivac yaşlarına çatmaq yetimin mal-dövlətini özünə təhvil vermək üçün tam səbəb deyil, sadəcə onu tələb edəndir – müqtəzidir. Səbəb o zaman tamamlanar və yetim öz malında müstəqil şəkildə istifadə edə bilər ki, əqli inkişaf həddinə də çatmış olsun. Çünki maddi istifadələrdə yaşca həddi-buluğa çatmaqdan əlavə, əqli buluğ da şərtdir. Buradan aydın olur ki, islam dini həddi-buluğ məsələsini bütün sahələrdə eyni mənaya götürməmişdir. İbadət, cəza qanunları və diyə kimi məsələlərdə buluğu şəri yaş həddinə, yəni izdivac yaşına çatmaq hesab edir. Amma mal-dövlətində təsərrüf etmək, məhkəmədə iqrar etmək və s. məsələlərdə əqli kamala çatmaqdan ibarət olan digər bir şərt də əlavə edilir. Bu, islamın şəriət qanunları barəsində işlətdiyi incəliklərdən biridir. Çünki əgər, mal-dövlətdən istifadə və sair kimi işlərdə əqli kamal məsələsini şərt hesab etməsəydi və mötəbər saymasaydı, yetimlər kimi insanların ictimai həyatında xələl və pozuntu əmələ gələrdi.[8] İmam Sadiq (əleyhis-salam)-dan sözü gedən ayədəki “rüşd” kəlməsinin mənası barəsində soruşdular, həzrət buyurdu: “Rüşd – mal-dövlətin qorunmasına dair qüdrət və bacarıqdır.”[9]
Deməli, yetimlərin qəyyumlarının vəzifəsi budur ki, onların düşüncə, səlahiyyət, iqtisadi cəhətlərdən və s. əqli kamallarını yoxlasınlar, əqli qüvvələri kamal mərhələsinə çatdığı zaman onların mal-dövlətini öz ixtiyarlarına təhvil versinlər.[10]
Allah-taalanın yetimlərin qəyyumlarına vacib etdiyi məsələlərdən biri də budur ki, onların mal-dövlətini ciddi nəzarət altında saxlasınlar, yetim malını mənimsəməkdən və israf etməkdən çəkinsinlər. Əgər qəyyumun öz mal-dövləti vardırsa, yetimin malından özü üçün (əmək haqqı ünvanı ilə) heç nə götürməsin, əgər yoxsuldursa, adi qaydada və həyatın zərurəti qədər onun ixtiyarında olan maldan əmək haqqı götürsün.[11] Əlbəttə, əgər yetimin sərmayəsi nəzərə çarpmayacaq dərəcədə cüzi olsa, ondan heç nə götürməsinlər.[12]
Digər məsələ budur ki, yetim ağlı kamal həddinə çatanda əmlakını təhvil verdiyiniz zaman şahid tutun! Allah-taala şahidlik üçün kafi olsa da, bu şahidlik iki cəhətdən diqqət mərkəzində ola bilər: Birincisi budur ki, gələcəkdə yetimin “qəyyumu və kəfili tərəfindən onun özü və sərmayəsindən boş-boşuna xərclənməsi və israf edilməsi” ilə əlaqədar iddiası olmasın. İkincisi budur ki, əgər camaat arasında belə bir şayiə yayılsa özünü müdafiə etmək üçün qəyyumun tutarlı sənədi olsun.
Son məsələ: Yetimlərin necə imtahan olunması barəsində ixtilaf vardır; bəzi alimlər demişlər: Yetim əgər oğlandırsa, onu imtahan etmək üçün qəyyumu bir aylıq, yaxud ondan az miqdar məişət xərclərini yetimə verib necə xərcləyəcəyini desin və onu öz ixtiyarına boşlasın, sonra onu necə xərclədiyinə nəzarət etsin. Əgər düzgün xərcləsə, əqli kamala çatdığı məlum olur və gərək malını özünə qaytarsın. Əgər bunun əksinə olarsa, deməli əqli həddi-buluğa çatmamışdır. Əgər qız olsa, ev işlərini və qadınlara aid olan işləri ona həvalə etsin və necə işləyəcəyini izah etsin, sonra düz işləyib-işləmədiyinə baxsın. Əgər işləri düz yerinə yetirsə, deməli əqli cəhətdən kamala çatıbdır və gərək qəyyum mal-dövlətini ona təhvil versin. Əks halda əqli həddi-buluğa çatıncaya qədər gözləməlidir.[13]
[1] “Nisa” surəsi, ayə: 6: “Yetimləri, həddi-buluğa çatıncaya qədər sınaqdan keçirin! Əgər onlarda (əqli cəhətdən kifayət qədər) inkişaf görsəniz, mal-dövlətlərini onlara qaytarın! Onlar böyüməzdən qabaq mal-dövlətlərini israf üzündən mənimsəməyin! Hər kəs ehtiyacsız olsa (yetimi saxladığına görə əmək haqqı almaqdan) çəkinsin. Hər kəs fəqir və yoxsuldursa, layiqli surətdə (yetimə çəkdiyi zəhmətlərə müvafiq olaraq onun malından) götürsün. Mal-dövlətini onlara qaytardığınız zaman şahid tutun! Baxmayaraq ki, Allah mühasibə üçün kifayətdir...”
[2] “Əsbabul-nuzul,” tərcüməçi: Zəkavəti, Əli Riza, səh. 78, “Ney” nəşriyyatı, Tehran , 1-ci çap 1383-cü şəmsi il.
[3] İbni Mənzur, “Lisanul-ərəb”, 14-cü cild, səh. 83, “ibtila” kəlməsi
[4] Təbatəbai, Seyid Məhəmməd Hüseyn, “Əl-mizan fi təfsiril-Quran”, tərcüməçi: Musəvi Həmədani, Məhəmməd Baqir, 4-cü cild, səh. 274, “İslamı nəşriyyat”ın dəftərxanası, Qum, 5-ci çap, 1374-cü şəmsi il; Əmin, Seyyidə Nüsrət, “Məxzənul-irfan dər təfsiri Quran”, 4-cü cild, səh. 17, “Müsəlman qadınlar mədəni-maarif hərəkatı”, 1361-ci şəmsi il
[5] İbni Mənzur, “Lisanul-ərəb” 3-cü cild, səh. 175, “rüşd” kəlməsi
[6] Bu, uşaqlıq və cavanlıq arasındakı yaş həddidir və həqiqətdə yeniyetməlik çağlarıdır. “Əbcədi” lüğəti, səh 803, “rəhq” kəlməsi
[7] “Əl-mizan fi təfsiril-Quran”, 4-cü cild, səh. 275
[8] Yenə orada
[9] Hürr Amili, “Vəsailuş-şiə”, 19-cu cild, səh. 369, “Alul-beyt”, nəşriyyatı, Qum, 1409-cu qəməri il
وَ عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَوْلُ اللَّهِ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ أَيُّ شَيْءٍ الرُّشْدُ الَّذِي يُؤْنَسُ مِنْهُ قَالَ حِفْظُ مَالِهِ
[10] Təbərsi, “Məcməul-bəyan fi təfsiril-Quran”, tərcümə və təhqiq: Setudə, Rza, 5-ci cild, səh. 29, “Fərahani”, nəşriyyatı, Tehran, 1-ci çap, 1360-cı şəmsi il
[11] Beyzavi, Əbdüllah ibni Ömər, “Ənvarut-tənzil və əsrarut-tə’vil”, tədqiq: Məhəmməd Əbdür-Rəhman, Əl-mürə’şəl, 2-ci cild, səh. 61, “Daru ehyait-turasil-ərəbi”, Beyrut, 1-ci çap; Əmin, Seyyidə Nüsrət, “Məxzənul-irfan”, 4-cü cild, səh. 18, “Müsəlman qadınlar mədəni-maarif hərəkatı”, 1361-ci şəmsi il:
عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَالُ الْيَتِيمِ إِنْ عَمِلَ بِهِ الَّذِي وُضِعَ عَلَى يَدَيْهِ ضَمِنَ وَ لِلْيَتِيمِ رِبْحُهُ قَالَا قُلْنَا لَهُ قَوْلُهُ وَ مَنْ كانَ فَقِيراً فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ قَالَ إِنَّمَا ذَلِكَ إِذَا حَبَسَ نَفْسَهُ عَلَيْهِمْ فِي أَمْوَالِهِمْ فَلَمْ يَجِدْ لِنَفْسِهِ فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ مِنْ مَالِهِمْ
“Vəsailuş-şiə”, 17-ci cild, səh. 258
[12] Şeyx Tusi, “Ət-təhzib”, 6-cı cild, səh. 341, "Darul-kutubil-islamiyyə", Tehran, 1361-ci şəmsi il:
"... عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ كانَ فَقِيراً فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَقَالَ ... إِذَا كَانَ يُصْلِحُ لَهُمْ أَمْوَالَهُمْ، فَإِنْ كَانَ الْمَالُ قَلِيلًا فَلَا يَأْكُلْ مِنْهُ شَيْئاً
[13] Əbul-Futuh Razi, Hüseyn ibni Əli, “Rovzul-cinan və ruhul-cənan fi təfsiril-Quran”, tədqiq, Yahəqqi, Məhəmməd Cəfər və Naseh, Məhəmməd Məhdi, 5-ci cild, səh. 251, “Astani qüdsi Rəzəvi”nin islami tədqiqat qurumu, Məşhəd, 1408-ci qəməri il